W piotrkowskiej bóżnicy były także c„kuna”c i pręgierz, które skasowano podczas
przebudowy, kiedy ścianę zachodnią przesunięto w kierunku ulicy914.
Bóżnicę odwiedził podczas podróży do Erfurtu w 1820 roku rosyjski cesarz Aleksander I. W roku 1812 bóżnicę odwiedził francuski generał Davout915, a w 1915 roku – wielu oficerów niemieckich i austriackich; w czasie rządów polskich bóżnicę odwiedzali liczni turyści i urzędnicy państwowi.
W roku 1861 w bóżnicy odbyły się uroczystości żałobne na cześć 5 polskich
bojowników poległych w walce o wolność916, przez co władze carskie chciały ją raz na zawsze zamknąć.
W roku 1914 władze carskie przeprowadziły rewizję w bóżnicy i u miejscowego
przewodniczącego sądu rabinackiego rabina Jakuba Glazera917, szukając tajnego [19] połączenia telefonicznego z Niemcami.
Od początku istnienia [bóżnicy] aż do obecnej wojny modlitwa w piątkowy wieczór
nie odbyła się zaledwie dwa razy: pierwszy raz niedługo po uroczystościach żałobnych w roku 1861, a drugi raz – 28 sierpnia 1914 roku, kiedy szykował się pogrom Żydów ze strony carskiego wojska.
* * *
Tamci wkroczyli we wtorek 5 IX [19]39. Tego samego dnia zastrzelili około
40 Żydów. Nazajutrz, w środę 6, podpalili całą dzielnicę żydowską, która obejmuje
kwadrat ulic: Jerozolimskiej, Pereca, Żydowskiej i Zamkowej. Wszyscy Żydzi, którzy próbowali ratować się z płonących domów, zostali na miejscu zastrzeleni.
W bóżnicy nie modlono się do Rosz ha-Szana. Dalej znajdowały się tam, jak gdyby
nigdy nic, zwoje Tory, przy czym wiele z nich miało wartość antykwaryczną. W synagodze były także srebrne klej kodesz o wielkiej wartości historycznej i także srebrne klej kodesz z miasteczka Lipiny918 na Górnym Śląsku, które dla bezpieczeństwa przesłało je na dzień przed wybuchem wojny. W bejt ha-midraszu ukrył je szames reb Mordechaj Mendel; na miejscu pozostały za to wszystkie zwoje Tory oraz księgi religijne.
W pierwszym dniu Rosz ha-Szana919 w bóżnicy zgromadziło się [20] niewielu
Żydów. Modlitwa odbywała się w pośpiechu. Na koniec [modlitwy] musaf weszło kilku oficerów. To wywołało wielką panikę wśród zgromadzonych Żydów, którzy rozbiegli się przez różne wyjścia.
Drugiego dnia Rosz ha-Szana 5700 w bóżnicy już się nie modlono, gdyż z samego
rana posłyszano smutną wiadomość o aresztowaniu 29 Żydów, których zastano w czasie
914 W czasie przebudowy w 1868 r.
915 Louis Nicolas Davout (1770–1823), generał napoleoński. Davout odwiedził Piotrków w 1813 r., a Aleksander I w 1821 r.
916 Mowa o pięciu ofiarach poległych podczas manifestacji patriotycznej w Warszawie 27 lutego 1861 r. Ich pogrzeb 2 marca 1861 r. stał się okazją kolejnej wielkiej manifestacji, w której wzięli udział także przedstawiciele ludności żydowskiej.
917 Jakub Arie Glazer, chasyd aleksandrowski, od 1902 r. pełnił funkcję sędziego sądu rabinackiego, od 1928 r. był teściem Szymona Huberbanda. Zob. Wstęp, s. XXV, XXXII–XXXV.
918 Zob. dok. 1.
919 14 września 1939 r.
