[47] Sulejów
Żydowskie osadnictwo w Sulejowie nie ma dawnego rodowodu. Liczy sobie około
80 lat i tyle samo mają też bóżnica i bejt ha-midrasz970.
Od 1 września 1939, zaraz od początku wojny, rejon piotrkowski był silnie bombardowany, tak że ze wszystkich miast w tymże rejonie zaczęła się paniczna ucieczka do małych miasteczek. Ośrodkiem koncentrującym uciekinierów był Sulejów, gdzie nie ma żadnych obiektów militarnych. Ze wszystkich większych miast, jak: Piotrków, Tomaszów, Radomsko, Kamieńsk, ludzie uciekali do Sulejowa.
I rzeczywiście, przez pierwsze 3 dni wojny, od piątku do niedzieli, Sulejów nie
był bombardowany. W poniedziałek, 4 IX [19]39, przez cały dzień też było spokojnie. Z wieczora, tuż przed nastaniem nocy, nad Sulejowem pokazała się nagle cała eskadra, składająca się z wielu samolotów, i zarzuciła miasteczko gradem bomb zapalających i niszczących. Całe miasteczko, składające się przeważnie z małych, drewnianych domków, momentalnie stanęło w ogniu. Po tym dokonaniu eskadra odleciała, lecz natychmiast pojawiła się druga, która znów zbombardowała [48] płonące i leżące w gruzach miasteczko.
W ciągu kilku minut życie straciło prawie 1700 Żydów z Sulejowa i pobliskich
miast971.
Bóżnica ze wszystkimi zwojami Tory spaliła się w czasie bombardowania.
Na cmentarzu zabrakło miejsca, by pochować wszystkich świętych męczenników972. Dlatego kilku ocalałych Żydów z miasteczka wykopało długie i głębokie doły poza murem cmentarnym i tam w jednej masowej mogile pogrzebano wszystkie ofiary.
[49] Przedbórz
Żydowskie osadnictwo w Przedborzu zalicza się do najstarszych w Polsce973.
Przedborscy rabini są wspomniani w responsach rabinackich z XVI wieku. Reb Fajbusz z Wiednia w swoim dziele Cok ha-itim974 mówi o Przedborzu w 1648 roku jako o wielkim i starodawnym osiedlu żydowskim. Rabin przedborski, reb Szaul, był jednym z 12 polskich rabinów, którzy podpisali klątwę Sejmu Czterech Ziem975 na Jakuba Franka.
Bóżnica w Przedborzu była jedną z najstarszych, najwspanialszych zabytkowych
bóżnic w Polsce976. Na podstawie konstrukcji tej budowli można było przekonać się o wysokim poziomie sztuki żydowskiej w Polsce w XVI wieku, kiedy tę bóżnicę wybudowano. Była ona potężna i wysoka. Rzeźbiony aron ha-kodesz, bima, drzwi były cudownej piękności. Zamki w drzwiach były drewniane i miały niesamowitą konstrukcję.
970 Synagoga powstała w 1882 r. na gruncie ofiarowanym przez Icka Wajsbluma, na miejscu poprzedniej, która spłonęła w tym samym roku. W 1864 r. powstał cmentarz żydowski (wcześniej zmarłych chowano w Piotrkowie). Zob. M. Feinkind, Dzieje Żydów w Piotrkowie, s. 85.
971 Por. dok. 1.
972 Zob. Wstęp, s. XXXII–XXXV i dok. 1.
973 Początek tego osadnictwa datuje się na przełom XV/XVI w.
974 Autorem kroniki Cok ha-itim (hebr., Ucisk czasów), opisującej zagładę społeczności żydowskiej w czasach Chmielnickiego, jest Meir ben Szmuel ze Szczebrzeszyna.
975 Naczelny organ samorządu żydowskiego Korony w XVII i XVIII w.
976 Zob. przyp. 472.
