światło”. Miejsce ostatniego spoczynku znaleźli tam: rebe Beniamin Magenca1100, reb Mosze Belcalel Luria1101, autor ksiąg Nehar Szraga i Kowa Jehoszua, rebe Jechiel Heler1102 i inni znamienici uczeni.
[62] Tamci weszli przed Rosz ha-Szana 57001103. Łapali Żydów na roboty, obcinali brody, bili okrutnie i bez litości. Ludność żydowska zapłaciła dwie kontrybucje. Prócz tego robiono rewizje i zabierano Żydom cały majątek.
Zniszczyli wyposażenie wnętrza bóżnicy i bejt ha-midraszu, spalili stoły, ławki,
pulpity, aron ha-kodesz. Bóżnicę i bejt ha-midrasz zmienili w cskładnicec. Cmentarz zniszczyli, a na koniec Żydów stamtąd wypędzili, nie pozwalając im nic ze sobą zabrać.
[63] Rypin
W mieście był stary bejt ha-midrasz, wybudowany 150 lat temu. W bejt ha-midraszu było 5 zwojów Tory i wiele drukowanych ksiąg.
Była tam także bóżnica, wzniesiona 60 lat temu1104. Bóżnica była bardzo piękna,
2-piętrowa i bardzo duża. Znajdowała się tam także galeria dla kobiet. W bóżnicy przechowywano 40 zwojów Tory i sporo srebrnych klej kodesz.
W Rypinie były dwa cmentarze: stary i nowy1105. Stary cmentarz został założony
prawie 200 lat temu, a nowy – 40 lat temu.
Na starym cmentarzu miejsce ostatniego spoczynku znalazł rabin Brodnicy, który
kazał pochować się w Rypinie, gdyż tam spoczywają wielcy mędrcy.
W piątkowy wieczór [w tygodniu czytania paraszy] Bereszit1106, w roku 57001107,
tamci podłożyli ogień i spalili bóżnicę oraz bejt ha-midrasz razem ze zwojami Tory,
księgami i klej kodesz.
1100 Beniamin Magenca, sędzia (dajan) w Suwałkach. Zob. Aron Magenca, Reb Beniamin Magenca un reb Mordechaj Magenca, w: Jizker-buch Suwalk, s. 425–429.
1101 Mosze (Mowsza) Becalel Luria (1834–1913), pełnił funkcję rabina w Suwałkach do 1914 r. Wcześniej był rabinem w Sejnach, gdzie z jego inicjatywy w 1885 r. podjęto budowę synagogi, której budynek istnieje do dziś. Zob. Andrzej Matusiewicz, Życie polityczne, społecznie i religijne, w: Suwałki – miasto nad Czarną Hańczą, red. Janusz Kopciał, Suwałki 2005, s. 356. Nehar Szraga (hebr., aram., Rzeka Światła); Kowa Jehoszua (hebr., Kapelusz Jehoszui).
1102 Jechiel Heller był rabinem w Suwałkach do 1860 r.
1103 Suwałki były zajmowane przez Niemców dwukrotnie, po raz pierwszy w trakcie kampanii wrześniowej. W dokumencie jest mowa o okresie przed 14 IX. Następnie na krótko miasto zajęły wojska sowieckie, a ostatecznie po podpisaniu umowy pomiędzy ZSRR i III Rzeszą 28 września 1939 r. o podziale ziem II RP, przejęli je Niemcy 12 października.
1104 Murowana synagoga w Rypinie została wzniesiona ok. 1900 r. (ul. Targowa) w stylu orientalizującym.
1105 Stary cmentarz w Rypinie założono w XVIII lub XIX w. przy obecnej ul. Spokojnej. Niemcy wykorzystali nagrobki do prac budowlanych. W latach 80. XX w. część z nich udało się odzyskać, w 1990 r. urządzono lapidarium na fragmencie terenu cmentarza. We wrześniu 2011 r. znaleziono w Rypinie kolejne macewy.
1106 Rdz 1,1-6,8.
1107 6 października 1939 r. Według innych przekazów synagogę rypińską podpalono 27 września 1939 r. Informację Huberbanda potwierdza też relacja z ARG: „W październiku jakiejś nocy podpalono synagogę i stojący tuż przy niej bejt ha-midrasz. Mimo że syrena alarmowała przez całą noc, ognia nie pozwolono gasić”. Zob. Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja ciechanowska, s. 89.
