Wstęp XXIII
projektu badawczego Archiwum o kryptonimie „Dwa i pół roku”15. Dobrano szeroką próbę respondentów, 51 osób reprezentujących różne środowiska społeczne, ale zachowały się odpowiedzi zaledwie kilku przedstawicieli inteligencji. Ich tożsamość jest znana z jednym tylko wyjątkiem. Są to: Hilel Cejtlin, Jehoszua Perle, Aron Einhorn, Szaul Stupnicki, Izrael Milejkowski, Henryk Rozen, Edmund Stein. Zagadnieniem bardzo mocno eksponowanym w ich wypowiedziach jest problem asymilacji, której faktyczny postęp bezlitośnie obnażyło zamknięcie w getcie. Mimo że spowodowane nią zmiany zaczęły się na długo przed wybuchem wojny, uczestnicy ankiety przypisywali je w głównej mierze warunkom panującym w getcie oraz zgubnemu wypływowi uprzywilejowanych szmendrików, jak pogardliwie określano zasymilowanych Żydów.
Ankiety oraz inne świadectwa prezentowane w pierwszej części tomu potwierdzają istnienie silnego antagonizmu w getcie między środowiskami żydowskojęzycznej i spolonizowanej inteligencji. Trudno jest nawet jednoznacznie stwierdzić, czy była to kontynuacja zadawnionego konfliktu, czy raczej obrona aktualnych interesów. Nie ulega jednak wątpliwości, że solą w oku twórców kultury żydowskiej (jidysz) była popularność ich polskojęzycznych kolegów, która przekładała się na wyższe zarobki, dlatego współpracę z nimi piętnowali jako przejaw nielojalności i zdrady. Jaskrawym przykładem takiego podejścia jest zachowany w Archiwum Ringelbluma otwarty list protestacyjny z marca 1942 r. przeciwko występom aktorów żydowskich na scenie polskojęzycznego teatru Femina16. Dokument ten to jedno z nielicznych świadectw pokazujących stopień powikłania stosunków kulturalnych w getcie. W rzeczywistości układały się one całkiem inaczej niż to manifestowano na zewnątrz, zwłaszcza w środowisku aktorskim.
W części drugiej tomu prezentujemy największy dotąd opublikowany wybór materiałów literackich zachowanych w Archiwum Ringelbluma17. Zależało nam przede wszystkim na stworzeniu spójnego tematycznie i chronologicznie zbioru utworów literackich pochodzących z tej kolekcji, które dokumentują losy Żydów polskich pod okupacją niemiecką. Odstąpiliśmy jednak od tej zasady w przypadku wierszy i obok przeważającego ilościowo autentycznego materiału poetyckiego z tamtego okresu zamieściliśmy także kilka utworów przedwojennych z ARG. Zadecydowaliśmy się też włączyć do tomu antologię literacką Pajn un gwure (Męka i bohaterstwo)18, która została wydana w podziemiu w getcie w lipcu 1940 r. O tej ostatniej publikacji będzie jeszcze mowa.
Przygotowując ten bardzo bogaty i zróżnicowany materiał do wydania, starliśmy się przedstawić go w układzie czytelnym zarówno dla specjalistów, jak i dla czytelnika nieobeznanego z tą tematyką. Dlatego ułożyliśmy teksty literackie według następujących gatunków: poezja, proza, dramat i folklor. Zawartość każdej z tych wyodrębnionych gatunkowo części pokrótce teraz omówimy.
