Wstęp XXV
Wielu poetów, których spuściznę prezentujemy w tym tomie, debiutowało na długo przed wybuchem wojny. Władysław Szlengel jest w tej grupie przypadkiem szczególnym, gdyż jako jedyny pisał w języku polskim. Pozostali poeci tworzyli w języku żydowskim. Autorem o ugruntowanej pozycji w świecie literackim był Kalman Lis, jednak nie utrzymywał się z pisania. Był kierownikiem zakładu dla dzieci upośledzonych w Otwocku, gdzie przebywał również w czasie okupacji. Josef Kirman, którego debiut poetycki przypadł na rok 1919, oraz Szmuel Marwil – autor opowiadań, szkiców i reportaży publikowanych w przedwojennej prasie – to też poeci znani w żydowskich kręgach literackich. Do tego grona należy zaliczyć także Simchę-Bunema Szajewicza, który w czasie wojny przebywał w getcie łódzkim, oraz Abrahama Suckewera, lidera słynnej przed wojną grupy literacko-artystycznej Jung Wilne (Młode Wilno). W drodze wyjątku do tomu włączyliśmy także zachowany w Archiwum utwór z lat trzydziestych, zatytułowany Pieśń wczorajsza25. Jego autorką jest pochodząca z Galicji Wschodniej poetka Rachela Korn, która większą część wojennej zawieruchy spędziła w Związku Radzieckim.
Prezentowane w tym tomie teksty anonimowe zasadniczo różnią się od tych, których autorzy są znani. To bardzo często dłuższe lub krótsze kompozycje satyryczne. Niezależnie od ich rzeczywistej wartości artystycznej, lektura satyry powstającej w cieniu Zagłady sprawia, że śmiech grzęźnie w gardle. Były to raczej piosenki niż wiersze, co tym bardziej wzmacniało ich walor terapeutyczny – sprawiały, że życie w nienormalnych warunkach getta zdawało się bardziej znośne. Tu i ówdzie znajdujemy uwagi na temat melodii, na które je śpiewano. Część z nich udało się zidentyfikować. Inne, jak w przypadku piosenki Prezes R’Abe26, nie podają żadnej informacji o tle muzycznym, możemy jednak się go domyślić z rytmu, układu rymów, refrenu itd. Nie powinno dziwić, że w większości piosenki te parafrazowały szlagiery przedwojennej polskiej estrady, same w sobie będąc świadectwem udziału polskich Żydów w kulturze II Rzeczypospolitej.
Okoliczności powstawania anonimowych utworów były bardzo różne. Piosenka W domu z czerwonej cegły27została napisana i wykonana przy okazji balu pracowników TOZ-u. Z kolei Kuplety więzienne28, chociaż zachowane w postaci jednego utworu, traktują o tak wielu aspektach funkcjonowania aresztu na Gęsiej, że przypuszczalnie powstawały stopniowo, wymyślane przez więcej niż jedną osobę.
W zupełnie innych okolicznościach powstały dwa anonimowe utwory: Gmina Żydowska oraz Gmina i rodzina29. Podejrzewamy, że oba wchodziły w skład programu wyreżyserowanej przez Jerzego Jurandota rewii Szafa gra, której premiera odbyła się 22 lipca 1941 r. w teatrze Femina. Satyryczna forma i temat tych tekstów oraz przewijający się bezustannie motyw „szafy grającej”, synonimu korupcji panującej w getcie, zwłaszcza w Judenracie, zdają się potwierdzać tę hipotezę.
Z przeznaczeniem do wystawiania na scenie powstała również szopka Sylwetki znakomitych mężów Służby Porządkowej30. To jeden z nielicznych zachowanych utworów
