Rozdział 4. Proza [80] 479
się one w deszcz ognia i siarki. Krzywdy powodują zamieszanie wśród ludzi. Pokolenie potopu i pokolenie złożone w ofierze są wiecznymi symbolami w ludzkiej historii, z nich płynie najważniejsza nauka o człowieku i jego życiu, i o porządku społecznym. Nauka, że za krzywdę przychodzi zapłacić, krzywda sama dla siebie kopie grób. Dziś, gdy krew i miecz zapisują się w historii krwawymi zgłoskami, a jęki wypełniają próżnię – ludzie o słabych rozumach i maluczkich sercach próbują idealizować naszą przeszłość, przeszłość „sprzed potopu”. „Jak dobrze było przed wojną” – mówią dziś idioci. A jak było w rzeczywistości?
Nasza żydowska rzeczywistość przed wybuchem wojny była następująca: panowało egoistyczne otępienie, upadek dobrych obyczajów, dobroczynności i dobroci, brak kultury, wśród zamożnych warstw panowała tendencja odchodzenia od ogółu, herezja w samym człowieku. Życie polityczne pełnymi garściami rozsiewało ziarna żebractwa, które wzeszły urodzajnie. Żydowskim życiem zawładnęły nikczemność i tyrania. Jesteśmy „pokoleniem potopu”. „Grzesznym pokoleniem”. Potop może rozbić pozory naszego życia więcej niż na siedem b[…]b. I oto woda wznosi się coraz wyżej. A w arce, która ma uratować naszą przyszłość znajdują się, tak jak u Noego, nieczyste zwierzęta. Gołąb [18] i wrona krążą w powietrzu nad naszymi głowami. Ten drapieżny ptak spieszy do padliny, gołąb zaś szuka spokoju. Nasze oczy zwrócone są w stronę słonecznego jutra i wypatrują tęczy na horyzoncie.
Pochmurne były nasze nastroje przed wybuchem wojny jak przed burzą, a grzechy ciężkie jak te z Sodomy. W przeddzień pierwszego września 1939 nad gęsto zaludnionymi miastami zawisł kościół [?] Abrahama. Może ktoś z was widział te ręce wyciągnięte w stronę nieba? Czy ktoś z was słyszał błagalne krzyki siwego starca: „Czy, gdy uda ci się znaleźć pięćdziesięciu sprawiedliwych, to zniszczysz te miasta? A jeśli znajdziesz tylko 45 sprawiedliwych, to czy zlitujesz się nad tymi 45, a jeśli 30, 20,
10, to czy z ich powodu nie uratujesz miast?”506Kto z was słyszał tę cichą modlitwę współczucia? Próżna była modlitwa. Echo modlitwy unosi się jeszcze ponad nicością, gdzie sypią się z nieba ogień i siarka. Drżą Sodoma i Gomora507, nad chaosem unosi się jeszcze modlitwa o łaskę.
* * *
Rozmowy o literaturze w ciężkich czasach
H) I s t o t a t w ó r c z o ś c i M e n d e l e g o
Co jest najważniejsze w twórczości Mendelego? Co stanowi istotę Mendelego? Co jest elementem, który dominuje w twórczości Mendelego i nadaje jej ton, bez którego jego twórczość traci swoje oblicze? U nas niestety trzeba takie rzeczy podkreślać, ponieważ tendencja do dzielenia włosa na czworo jest często silniejsza niż rozsądek, niż podstawowy nakaz odnalezienia głównego tonu i istoty każdej twórczości i zjawiska. Tak, to prawda, Mendele był wspaniałym nowelistą, kunsztownym narratorem, miał oczy
