486 Rozdział 4. Proza [80]
się zbawianiem świata, protestuje przeciwko Bogu, jakby było to możliwe. Berl518 krawiec też protestuje, a syn Lewiego Icchaka519prowadzi pertraktacje z Bogiem, upomina, broni. I świat nie jest bezprawny: jedną łzą i dobrymi czynami odmienić można całe życie jakiejś wdowy. I cały świat jest jednym wielkim sądem. Ludzie ważą, mierzą, szacują, wyrokują, a zwycięża zawsze sprawiedliwość i rządzi z przyzwoleniem prawości. Trochę inaczej rzeczywistość postrzegał I. L. Perec. Jest ona czysta, błyszczy etyczną czystością: Mendele jest filozoficznym deterministą. Jednostka nie ma u niego wolnej woli. Perec jest filozoficznym indeterministą – jednostka ma wolną wolę.
Mendele widzi tylko społeczność, Perec widzi ludzką jednostkę. Mendele pokazuje typy, Perec indywidua. Liczba typów u Mendelego stosunkowo mała, bo u Mendelego od początku do końca cały jego realizm jest ujęty w kategorii alegorii. W alegorii nie ma wielu typów, w każdym razie ich liczba jest bardzo ograniczona. Są to: dobry, zły, skąpy, szczodry, mądry, głupi, skromny, szacowny. Ile typów jest u Mendelego? Marzyciele jak Benjamin Trzeci, żebrak i potrzebujący, tyran, arendarz, nicpoń i to już prawie wszystko. Perec kreśli zaś postacie pojedynczych osób, jednostek. Na ilu ludzi natrafimy w dziełach Pereca, tyle znajdziemy tam charakterów. Żydowska rzeczywistość Mendelego jest zastygła, stateczna. U Pereca [29] jest to dynamiczny proces. Ciągłe ruchy i niepokoje. Mendele jak zimny misnaged, do tego sceptyczny maskil. Perec gorący chasyd, co poznać można po temperamencie i poglądach na świat. Ponieważ chasydyzm usuwa niektóre a[…]a wywyższenia z człowieka do nadczłowieka, jest on jak rewolucyjny wybuch. Mendele jest oskarżycielem, Perec obrońcą. Dwaj etyczni geniusze Mendele i Perec. Mendele jest sędzią, oskarżycielem przeciwko a[…]a, przeciwko nieproduktywności, przeciwko wyzyskowi, przeciwko żebractwu. Człowiek o jednym poglądzie. Ciągle przy pulpicie prokura, który upomina, który żąda, który skazuje. Perec zaś to piewca etycznego piękna ukrytego w żydowskiej duszy. Społecznym reformatorem spośród tych dwóch etycznych geniuszy jest Mendele. Pereca interesuje nie wspólnota, ale człowiek, zaś człowiek może być etyczny, wielki i piękny pod każdym względem. Mendele szuka zbawienia dla wspólnoty. Perec szuka zbawienia dla człowieka…
* * *
K) I d y l l a o g ł o d z i e
(Z okazji święta Szawuot 5701 [1941])
Jeśli chcecie, niech będzie to esej literacki, bo omawiany tu będzie jeden z gatunków literackich – idylla. Jeśli chcecie, niech będzie to filozoficzne spojrzenie, bo dochodzi tu do głosu pojęcie symboliki, która ukryta jest w tych cichych, spokojnych wersach.
Jest to także esej okolicznościowy z okazji święta Szawuot 5701 [1941].
Symbole nie tracą ważności, obowiązują wiecznie, w różnych czasach i okolicznościach. Mają one smak manny, czyli wiele smaków. Każde pokolenie i każdy okres odnajdują się w nich, znajdują w nich usprawiedliwienie dla własnych cierpień, dla
