chciał tak jak Frank36 stać się przywódcą nowej wiary pomiędzy Żydami, bazującej na kabale37. Autor opowiada szczegóły o chasydyzmie, jak na przykład o wielkich przygotowaniach chasydów do modlitw, okazywaniu ogromnego entuzjazmu podczas modłów przez klaskanie w ręce i silne kołysanie się. Są zawsze weseli, wykazują wesoły i spokojny nastrój, chętnie dają jałmużnę, zwłaszcza na Erec Israel. Ich rabini oddają się niebiańskim kontemplacjom, ubierają się w białe szaty, głoszą konieczność najwyższej etycznej perfekcji i największego zauwania Bogu38. Czacki już wiedział, że nie-Żydzi wywodzili nazwę chasydyzm od husytów, że nazywa się ich również kitajowcami i że zwolenicy rebego z Karlina39 nazywają się karlińcami.
Były mu również znane polemiczne traktaty na temat chasydyzmu, takie jak Likute
Amorim albo Tanja40 i inne podobne księgi, w których ich autorzy wyśmiewają chasydyzm. Czacki uważa jednak, że nazywanie chasydów heretykami, porównywanie ich do karaitów, straszenie klątwami i dziwienie się, jak można Żydom nakazać być radosnymi w diasporze, podczas gdy Żyd powinien wiecznie ubolewać nad zniszczeniem świątyni, jest tak samo pozbawione sensu jak same chasydzkie opowieści. Bardzo nie podobało mu się, że Feder41 mówi poważnie o chasydzkich teoriach przenoszenia się duszy do nieba przez entuzjazm i próbuje udowodnić swoim chasydzkim przeciwnikom, że coś takiego może stać się jedynie w Erec Israel i że jeszcze żaden kabalista nie wsławił się takimi czynami.
O porównanie do obiektywnego opisu Czackiego aż prosi się drugie opracowanie,
ale już autorstwa Żyda, Jakuba Kalmansona. W jego pUwagach nad niniejszym stanem Żydów polskich y ich wydoskonaleniem”, z franc[uskiego] J[ulian] C[zechowicz], W[arsza]wap 179742, Kalmanson poświęca chasydyzmowi odrębny rozdział. Jako maskil
36 Jakub Lejbowicz Frank (1726–1791), przywódca ruchu mesjańskiego, duchowy następca Sabataja Cwi; wraz z gronem zwolenników w 1756 r. został obłożony klątwą przez sąd rabinacki, potwierdzoną przez Sejm Żydów Korony; w 1759 r. ochrzcił się i otrzymał imię Józef; wraz z nim ochrzciło się około 500 rodzin. W latach 1760–1773 Frank przebywał w klasztorze na Jasnej Górze i tam opracował swoją doktrynę; uwolniony przez wojska rosyjskie, zamieszkał najpierw w Austrii, a od 1786 r. w Offenbachu, gdzie prowadził dwór dla swoich licznych zwolenników
(400–800 osób); zmarł tamże.
37 □ [T. Czacki, Rozprawa] o Żydach i Karaitach…, s. 57.
38 □ jak wyżej, s. 58.
39 Zapewne chodzi o Szlomę ben Meira ha-Lewi z Karlina (1738–1792), następcę Arona ben Jakowa; niemal wszyscy cadycy litewscy byli albo jego uczniami, albo uczniami jego uczniów. Husyci ‒ zwolennicy XV-wiecznego chrześcijańskiego ruchu religijno-politycznego, któremu przewodził Jan Hus (1369‒1415), czeski duchowny, reformator Kościoła, profesor Uniwersytetu Praskiego.
40 Właśc. Likutei amarim (Zbiór nauk), znane też jako Tanja, opublikowane w Sławucie w 1796 r., to najsłynniejsze dzieło Szneura Zalmana z Ladów, twórcy kierunku Chabad, czyli litewskiej odmiany chasydyzmu.
41 Feder Tobiasz, właśc. Tobiasz Gutman (ok. 1760–1817), pisarz, poeta, myśliciel z Galicji, pionier haskali.
42 □ Jakub (Jacques) (Calmanson), Essai sur l`état actuel des Juifs de Pologne et leur perfectibilité, [Varsovie] 1796, wyd. pol. Uwagi nad niniejszym stanem Żydów polskich y ich wydoskonaleniem, tłum. z franc. J[ulian] C[zechowicz], Warszawa 1797. *Jakub Kalmanson (Jacques Calmanson) (2. poł. XVIII w.), lekarz, syn rabina z Hrubieszowa; zwolennik haskali; studiował w Niemczech i we Francji, potem został osobistym lekarzem króla Stanisława Augusta. W czasie Sejmu Wielkiego był tłumaczem i pośrednikiem między sekretarzem króla a przedstawicielami gmin żydowskich.
