przeszkodą w reformowaniu polskich Żydów będzie chasydyzm. Według Radomińskiego, chasydyzm w końcu lat 20. XIX wieku był już rozpowszechniony we wszystkich województwach kraju i nie było żadnego miejsca, gdzie nie byłoby jego zwolenników, a ich liczba cały czas rośnie56. Jeśli Izrael Löbel z Mohylewa około 1780 szacował ich liczbę na 40 000, to kto wie, pyta on, ilu jest ich teraz. Według niego, gdyby inni rabini i przywódcy kahałów chociaż w połowie tak zawzięcie jak Izrael Löbel z Mohylewa zwalczaliby chasydyzm dla dobra ogółu, to zło nie rozprzestrzeniłoby się tak i nie zakorzeniło.
Zatem chasydyzm nie był żadną tajemnicą w kraju. Ale najwyższe czynniki rządowe Królestwa Kongresowego, tak jak namiestnik Zajączek57, ofi cjalnie natknęli się nań dopiero w końcu 1818 roku i nie był to, broń Boże, skutek obserwacji i badań życia żydowskiego, ponieważ do tego [7]{10} Zajączek był zbyt ograniczony, ale stało się to przypadkiem. Nie chodziło również o chasydów warszawskich, którzy około 40 lat wcześniej prowadzili otwarte dyskusje w stolicy, ale o chasydów na prowincji. Mianowicie w Płocku na początku XIX wieku istniała już silna grupa maskilów, która razem z misnagdami opanowała kahał i prześladowali miejscowych chasydów. Dlatego ci ostatni już zawczasu, bo w 1808 roku, zaczęli się separować i potem utworzyli własny „sztybel”. Kahał dopiero wtedy zaczął ich porządnie prześladować, tak że chasydzi zostali zmuszeni zwrócić się do władz o pozwolenie na własny minjan58.
10 listopada 1818 roku Zajączek zwrócił się do ministra Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego, Stanisława Potockiego59, o ogólną wypowiedź dotyczącą sekty chasydów, a w szczególności o kahale płockim i otwarcia tam przez nich własnego domu modlitwy (jak wyżej).
Potocki, autor późniejszej Podróży do Ciemnogrodu60, w swoim czasie rzekomy
liberał, przeciwnik zwłaszcza klerykalizmu i fanatyzmu religijnego, był, nawiasem
mówiąc, jednym z nielicznych ministrów w Królestwie Kongresowym, który miał za
sobą długi społeczno-polityczny staż jeszcze z czasów Sejmu Czteroletniego. Był on również biegły w sprawach żydowskich. Nawet według Koźmiana, minister Potocki poważnie myślał o reformie Żydów, zwłaszcza o daniu im świeckiego wykształcenia61. Również chasydyzm nie był dla Potockiego zupełnie obcą sprawą i już po kilku dniach mógł on odpowiedzieć Zajączkowi, co następuje62:
haskali; prekursor walki o równouprawnienie Żydów w Prusach; duchowy następca Mosesa Mendelssohna. Tekst, o którym tu mowa, powstał z inspiracji Rady Najwyższej Tymczasowej Królestwa Polskiego.
56 □ pCo wstrzymuje etc., s. 66p.
57 Józef Zajączek (1752–1826), książę, generał i polityk; uczestnik powstania kościuszkowskiego i wojen napoleońskich; od 1815 r. do śmierci namiestnik Królestwa Polskiego.
58 □ AAD w W[arszawie], Ak[ta] Rady Admin[istracyjnej] nr 252a, p. 25.
59 Stanisław Kostka Potocki (1755–1821), oświeceniowy pisarz, publicysta i polityk; jeden z przywódców stronnictwa patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego; od 1807 r. członek Komisji Rządzącej Księstwa Warszawskiego; od 1809 [r.] prezes Rady Stanu i Rady Ministrów; w latach 1815–1820 prezes KRWRiOP.
60 □ Potocki, pPodróż do Ciemnogrodup.
61 □ pKajetan Koźmian, Pamiętniki, t. 3, s. 91p. *Kajetan Koźmian (1771–1856), prawnik i poeta, krytyk literacki i teatralny, publicysta, pamiętnikarz, tłumacz.
62 □ AAD w W[arszawie], Ak[ta] Rady Admin[istracyjnej] nr 525a, p. [---].
