Przy głębokiej znajomości chasydyzmu, którą wykazują oba sprawozdania: z roku
1818 i obecne, nie ulega żadnej wątpliwości, że obaj autorzy pochodzili z żydowskiego, a nawet chasydzkiego otoczenia. Podczas gdy pierwszy zdradza wyraźne poglądy maskilowe, to drugi nie jest ani misnagdem, ani maskilem, ale również nie chasydem, ponieważ niemożliwe jest myśleć, że chasyd sam siebie ganiłby, aby ratować się na wieczność i obrzydzał pozostałych Żydów, których chasydzi, w przeciwieństwie do frankistów, nigdy nie próbowali nawracać. Prędzej mamy tu do czynienia z Żydem, który jedną albo obiema nogami stał poza społecznością, w przeddzień chrztu, albo wręcz już po przechrzczeniu. Sfery rządowe miały wokół siebie kilka satelitów, takich jak Hoge, Tugendhold, …ski105, którzy są znani z tego, że w ten sposób się utrzymywali, a być może było takich więcej, którzy pozostali dla nas nieznani. Niewykluczone, że właśnie Hoge, który w roku 1818 jeszcze był maskilem, a teraz już prywatnym sekretarzem Staszica i miał się właśnie chrzcić, jest autorem obydwu dzieł106.
A teraz wróćmy do deputacji ministerialnej, która oprócz Staszica składała się
z dwóch urzędników ministerialnych Surowieckiego107 i Lipińskiego108, z kuratora
oświecenia Oebschelwitza109 oraz carskiego kamerjunkra radcy dworu Müllera.
W celu ułatwienia deputacji jej pracy i aby mogła ona otrzymać konieczne informacje od samych chasydów, nakazano wszystkim komisjom wojewódzkim wyznaczenie szanowanych chasydów, albo rabinów, którzy byliby gotowi przybyć na żądanie do Warszawy, stawić się przed deputacją i udzielić wyjaśnień. Tymczasem jednak nie należy chasydów prześladować, lecz zezwolić im na otwieranie własnych sztybli, jeśli nie potrafi ą żyć w zgodzie z innymi Żydami i chcą być u siebie, pod warunkiem jednak, że będą się tam zachowywać cicho i przyzwoicie.
Pierwsze posiedzenie deputacji miało miejsce 22 lipca 1824 roku. Zajęła się wtedy
ona zapoznaniem się z materiałami o chasydach na podstawie dokumentów i akt dostarczonych przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Drugie posiedzenie miało miejsce osiem dni później, 30 lipca110, i deputacja zajęła się sformułowaniem i opracowaniem [26]{29} pytań, które zostaną postawione chasydzkim delegatom z województw, w liczbie pięciu. 4 sierpnia tego roku stawiło się jedynie
105 Brak pełnego nazwiska w oryginale.
106 Nie można wykluczyć, że jest to raport Hogego, uważany za zaginiony (zob. Źródła, s. 31). Mamy tu jednak do czynienia z wtórnym przekładem na polski; tytuł raportu mógł nawiązywać do antychasydzkiej broszury Josepha Perla Über das Wesen der Sekte Chassidim aus ihren eigenen Schriften gezogen (napisał w 1786 r., druk w 1816).
107 Wawrzyniec Surowiecki (1769–1827), historyk, ekonomista, urzędnik rządowy; jeden ze współorganizatorów Uniwersytetu Warszawskiego; zwolennik klasycznego liberalizmu ekonomicznego, rozwoju miast i mieszczaństwa oraz równouprawnienia Żydów.
108 Józef Lipiński (1764–1828), klasycystyczny pisarz, krytyk, tłumacz i urzędnik oświatowy; w latach 1807–1812 sekretarz Izby Edukacyjnej, w KP wizytator generalny szkół, od 1814 r. prezes Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego.
109 Dawid Oebschelwitz (zm. 1829), polityk rosyjski, poseł na sejm, senator, kasztelan, członek KRWRiOP; od 1823 r. Kurator Generalny instytutów naukowych w Królestwie Polskim; należał do bliskiego otoczenia Wielkiego Księcia Konstantego.
110 W rzeczywistości pierwsze posiedzenie miało miejsce 29 lipca 1824 r., więc drugie tylko jeden dzień później.
