tylko fragment: „Około południa 22 października [1941 r.] zaczęły krążyć pogłoski, iż los ulicy O[grodowej] został przypieczętowany i o 2 godzinie przyszły z Gminy oficjalne rozkazy porozwieszane na drzwiach, że wszyscy mieszkańcy muszą opuścić domy do 26 [października 1941 r.]. To było jak cios. Kobiety wybuchnęły płaczem, mężczyźni załamywali ręce i cicho przeżywali ból, aby nie zwiększać zamieszania”44. Mamy tu sygnał, który nie pozwala wykluczyć, że autor prowadził notatki także dotyczące życia w getcie, może nawet dziennik; niestety, jest to jedyny fragment tekstu, który mógłby na to wskazywać. Warto też przypomnieć, że w antologii opracowanej przez Józefa Kermisza, gdzie ta relacja się znalazła, nazwa ulicy i nazwisko autora pozostały nierozszyfrowane45.
Części trzecia i czwarta niniejszego tomu zawierają prace historyczne Chaskiela
Wilczyńskiego na temat sytuacji Żydów w Księstwie Warszawskim i w Królestwie
Polskim, przede wszystkim w okresie konstytucyjnym; są też wypisy z kilku zespołów archiwalnych (część czwarta), stanowiące niewątpliwie efekt wielu godzin ślęczenia nad aktami w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Wilczyński był historykiem samoukiem, bardzo oczytanym i pracowitym, dysponował umiejętnościami warsztatowymi, których nie powstydziłby się niejeden zawodowy historyk.
W okresie międzywojennym historia Żydów w Polsce stała się przedmiotem wielostronnych badań, a przez żydowskich działaczy społecznych równocześnie była traktowana jako narzędzie w walce politycznej, wykorzystywana do utrwalania świadomości narodowej Żydów w ich relacji z otaczającą chrześcijańską większością. Historycy żydowscy mieli nie tylko prezentować fakty, lecz także wyjaśniać związki przyczynowe i związek z miejscem w ogólnym procesie historycznym46.
Nie wiadomo, kiedy Wilczyński nawiązał kontakt z JIWO; trudno też powiedzieć,
kiedy podjął swoje kwerendy archiwalne. Zapewne najpierw miało to związek ze wspomnianą monografią Żydów Częstochowy. Plan tej publikacji, skład redakcji i zakres ewoluował od 1922 r. W 1932 r. z inicjatywy Rafała Federmana47 powstało Towarzystwo Przyjaciół Historii Żydów Częstochowy, którego sekretarzem został Wilczyński (zob. dok. 35/6). Wówczas zaczął on publikować artykuły na ten temat w lokalnej prasie, podobnie jak Mosze Asz, syn Nachuma Asza, który wiele lat pełnił funkcję rabina Częstochowy. Wkrótce Wilczyński zainicjował utworzenie komitetu do spraw wydania monografii miasta przy Komisji Historycznej JIWO48.
44 ARG. Getto warszawskie I, dok. 91.
45 The Trans-settlement [Deportation] [w:] To Live with Honor and Die with Honor. Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives „O.S.” (Oneg Shabbath), red. Joseph Kermish, Jerusalem 1986, s. 79–80.
46 Zob. na ten temat S.D. Kassow, Kto napisze naszą historię?..., s. 22 i n.
47 Zob. Marta Pawlina-Meducka, Szkolnictwo żydowskie w Częstochowie (1918–1939) i jego uwarunkowania, seria „Prace Naukowe. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Pedagogika”, t. 12, Częstochowa 2003, s. 28 (http://bazhum.muzhp.pl/media//fi les/Prace_Naukowe_Pedagogika/
Prace_Naukowe_Pedagogika-r2003-t12/Prace_Naukowe_Pedagogika-r2003-t12-s21-35/Prace_Naukowe_Pedagogika-r2003-t12-s21-35.pdf, dostęp: 2 V 2017 r.); Rafał Federman (1892–?) był radnym z ramienia Bundu.
48 Czenstochower Jidn, s. 309–402. Zachowała się informacja na ten temat w Archiwum YIVO w Nowym Jorku w protokole posiedzenia Komisji Historycznej w Warszawie z 29 kwietnia 1938 r.
