jak słynne powstanie kozackie z roku 1768476. Dopiero wojewoda gnieźnieński Sułkowski477 uspokoił wszystkich, że nie ma się czego bać, ponieważ Żydzi nie są wrogo nastawieni jak dawniej w Ziemi Izraela i jako środek zapobiegawczy wobec zwiększania się żydowskiej populacji zaproponował radykalne rozwiązanie, aby ci Żydzi, którzy nie będą zajmować się rolnictwem, rzemiosłem albo handlem, nie mogli się żenić478. Hetman Wielki Koronny479 zaproponował jeszcze bardziej radykalny i iście wojskowy sposób na rozwiązanie kwestii żydowskiej. Po pokryciu żydowskich długów, wzorem Prus i innych państw, Żydów należałoby wypędzić z kraju. Tymczasem zadowolił się on propozycją zmniejszenia populacji Żydów przez ograniczenie liczby ślubów, aby każdy Żyd, który chce się ożenić, musiał wykazać, że posiada środki na życie, a przez późniejsze zawieranie małżeństw uczynić każdego dojrzalszym do pracy na roli.
Ostatecznie przyjęto prawo, zgodnie z którym Żydzi i karaimi, którzy osiedlili
się na ziemi i uprawiają ją nie z pomocą chrześcijan, ale samodzielnie, [6]{8} będą
zawsze wolni od żydowskiego pogłównego. Zostaną oni również na trzy lata zwolnieni z podatków, które płacą posiadacze ziemscy, a jeśli ziemia, na której się osiedlili, była opuszczona i wcześniej nieuprawiana, będą korzystać z sześciu lat wolnych od podatków. Żydom zezwolono również na osiedlanie się na opuszczonych ziemiach w dobrach królewskich, kościelnych i szlacheckich w Koronie, na Litwie i na Mazowszu prawem wieczystej dzierżawy480.
Tylko pojedynczy Żydzi skorzystali z tego prawa i osiedlili się na ziemi uprawnej
i na tej podstawie zostali zwolnieni z pogłównego. Według dostępnych informacji, tylko jeden hrabia Poniński z Bracławia481 osiedlił w roku 1788 w swoim majątku 14 żydowskich rodzin, które zajmowały się pracą na roli. W czasach króla Stanisława Augusta również miała istnieć żydowska kolonia we wsi Przykalety (obwód augustowski)482. Koło miasteczka Zwiahel483 na rozkaz tamtejszego szlachcica również została utworzona żydowska kolonia rolnicza, o której nie mamy żadnych szczegółów484.
Słynny Tadeusz Czacki cieszył się nawet z tak niewielkiej liczby żydowskich rolników, że stało się to za czasów jego urzędowania w komisji skarbowej485.
476 Tzw. koliszczyzna – największy i najbardziej krwawy ruch hajdamacki na Ukrainie pod wodzą Żeleźniaka i Gonty, wybuchł podczas konfederacji barskiej, objął znaczne obszary ziem ukraińskich, m.in. podczas zdobywania Humania hajdamacy wymordowali ok. 20 tys. Polaków i Żydów, którzy schronili się w tym mieście, uciekając z innych stron Ukrainy.
477 August Kazimierz Sułkowski (1729–1786), wojewoda gnieźnieński w latach 1768–1775, a w latach 1775–1776 marszałek Rady Nieustającej, wojewoda kaliski od 1775 r., wojewoda poznański od 1778 r.
478 □ jak wyżej.
479 W latach 1774–1793 hetmanem wielkim koronnym był Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730–1819).
480 □ jak wyżej.
481 Prawdopodobnie mowa o Kalikście Ponińskim (1753–1817), generale wojsk koronnych, który przez pewien czas był posiadaczem starostwa bracławskiego.
482 □ dr J. Szacki, Cu der geszichte fun der jidiszer kolonizacje in kenigrajch Pojln, „JIWO-Bleter”, t. 6, z. 2, s. 210. *Przykalety (pow. Sejny).
483 Zwiahel (Nowogród Wołyński od 1796 r.) – miasto na Wołyniu (obecnie Ukraina).
484 □ dr E. Ringelblum.
485 □ pT. Czacki, O Żydach i Karaitach, p. 57p.
