Polscy mężowie stanu nie rozumieli, dlaczego powyższe propozycje sejmu przyniosły tak marny pożytek i szukali przyczyn niepowodzeń. Deputowany z Pińska na Sejm Czteroletni żałował486, że nie przyporządkowano Żydów do trzech istniejących [7]{9} klas: szlachty, mieszczaństwa albo chłopstwa, ale uznano Żydów za obcych, za błądzące dusze… Każdy mógł bezkarnie wyrządzać Żydom krzywdę, a działo się tak w kraju, który od stuleci szczycił się swoją tolerancją. Ludzie dziwią się, pisze on, dlaczego Żydzi nie osiedlają się na roli, dlaczego nie uprawiają ziemi, chociaż prawo im tego nie zabrania, dlaczego pchają się do miast i miasteczek i wolą raczej cierpieć największą biedę, niż pracować. Sam daje odpowiedź, że rzeczywiście praca na roli jest bez wątpienia najszlachetniejszą pracą, że dochody, które daje ziemia, również są pewne i niemałe. Trzeba jednak pamiętać, że żyjemy w Polsce. Spójrzmy na naszych chłopów. Czyż ten, który nas żywi i ubiera, nie jest przykładem nędzy i ubóstwa? Praca na roli jest oznaczona cechą wiecznej hańby, ponieważ związana jest z wieczną pańszczyzną. Gdyby Żyd osiadł na ziemi, osiągnąłby tylko to, że zmieniłby rodzaj nędzy. Do tej pory był próżnującym biedakiem, ale nie był poddanym. Jeśli chcemy zainteresować
kogoś pracą na roli, należy, według Butrymowicza, zachęcić go jakąś korzyścią,
podczas gdy polskie prawo nie zezwala Żydom osiadać na ziemi dziedzicznie. Żydom pozostaje zatem być na wsiach [8]{10} chłopami, pracować dla kogoś, ale nie dla siebie samego. A na to nie chcą się oni zgodzić. Opinie te są powtórzeniem tego, co napisał anonimowy autor w roku 178[…]?487.
Podobne przemyślenia zawarte zostały w anonimowym dziele pMyśli polityczne dla Polski, 1789p 488, którego autorem miał być Andrzej Zamoyski489. Pisze on, że chciano zapędzić Żydów do rolnictwa, ale oni bronili się przed tym i nadal będą się bronić. Zarówno Żydzi, jak i chłopi są uciskani. Ale ci pierwsi mogą przynajmniej przenieść się w inne miejsce, jeśli są prześladowani, i mogą zabrać ze sobą swój majątek. Jeśli jednak osiądą na ziemi, zostaną związani z danym miejscem. Ponadto, aby zacząć gospodarzyć, trzeba mieć na to nakłady. Skoro Żydzi ich nie mają, to jak mają się osiedlić na roli? Praca ta wymaga również dużo siły fizycznej, a ciężka praca wymaga dobrego wyżywienia. Żydzi jednak są osłabieni przez swoją biedę, złe pożywienie i choroby. Jeśli zabiorą się oni do gospodarstwa w tak złej sytuacji, nie mając żadnej pomocy, wpadną
486 □p Sposób uformowania Żydów w Polsce, 1789, p. 8–9p. *Mateusz Butrymowicz (1745–1814), sędzia grodzki piński, poseł powiatu pińskiego na Sejm Czteroletni w 1788 r., autor wspomnianej broszury: Sposób uformowania Żydów w Polsce w pożytecznych krajowi obywatelów (Warszawa 1789).
487 □ pO potrzebie reformy na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiejp. *Wilczyński miał tu na myśli broszurę anonimowego autora: Żydzi, czyli konieczna potrzeba reformowania Żydów w krajach Rzeczypospolitej Polskiej (Warszawa 1785), z której korzystał Mateusz Butrymowicz (zob. wyżej) w swojej pracy.
488 □ s. 107–108. pMyśli polityczne dla Polski, 1789p *Autorem tej rozprawy jest Józef Herman Pawlikowski (1767–1829), pisarz, publicysta, adwokat, wojskowy i polityk; współdziałał w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego; w 1826 r. został aresztowany przez Prusaków i wydany Rosjanom; zmarł w więzieniu.
489 Andrzej Hieronim Zamoyski (1716–1792), polityk, prawnik, pamiętnikarz; kanclerz wielki koronny w latach 1764–1767; członek Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773–1783; w swoich dobrach zastąpił pańszczyznę czynszem.
