Być może był to również powód, dla którego dr Jacques Kalmanson w swoim
słynnym dziele fEssay …f nie wspomina o pracy na roli dla Żydów, chociaż mocno
opowiada się za rozpowszechnianiem wśród nich rzemiosła.
Królewski faktor Abraham Hirszowicz zaproponował wtedy497, że aby polepszyć
sytuację ekonomiczną Żydów, należy dopuścić ich nie tylko do wszelkiego rzemiosła, ale również do rolnictwa, ponieważ z„płód ziemi kraj bogaci i żyzność jej uszczęśliwia mieszkańców, gdy ich nie tylko urodzeniem owoców swych karmi, ale i źródłem jest wszystkich handlów. […] Niemało się w Ukrainie znajduje pustych stepów, jako i w Polsce miejscami odłogiem leżących pól”z498.
Rolnictwo wśród Żydów propagował również dr Mojżesz Markuze499 w swojej
pracy Sefer refues (1790), jednym z najbardziej interesujących dzieł tamtych czasów. Omawiając sposoby leczenia malarii, napomyka on o pożytku z zajmowania się [11] {15} pracą na roli. Radził on Żydom siać cebulę, buraki, rzodkiew i pietruszkę, aby w ten sposób przekształcić śmierdzące polskie miasteczka, z kupami śmieci leżącymi w ogrodach. Pożytek z tego będzie podwójny: Żydzi będą mieli dobre, czyste powietrze, z czego będą czerpać zdrowie, oraz będą mieli własne świeże warzywa i nie będą pod tym względem zależni od chłopów. Markuze każe polskim Żydom 99 karczm, które stoją puste w każdym miasteczku, za które jednak trzeba płacić podatki, chociaż nie dają one żadnego zysku swoim gospodarzom, zamienić na ogrody warzywne, które
przyniosłyby pożytek całym rodzinom.
Istnieje przypuszczenie, że nawet fałszywy mesjasz Jakub Frank wśród swoich różnych planów i oszustw miał również zamiar osiedlić się ze swoimi zwolennikami na roli i panować nad nimi. Wielu frankistów rzeczywiście później zajęło się rolnictwem.
Również anonimowy autor Polonus w swojej broszurze [---] (1792)500, zaproponował aby [---].
497 □ pSmoleński, Projekt do reformy i poprawy obyczajów starozakonnych mieszkańców Królestwa polskiegop *Abraham Hirszowicz, Projekt do reformy i poprawy obyczajów starozakonnych mieszkańców Królestwa polskiego [w:] Władysław Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897, s. 446–451.
498 □ Jak wyżej, s. 448.
499 Mojżesz Markuze (2. poł. XVIII w.), lekarz, zwolennik haskali, pochodził ze Słonimia. Prawdopodobnie studiował medycynę w Królewcu. W 1774 r. przybył do Polski i pracował jako lekarz królewski (1782–1790), a potem w kilku gminach żydowskich, m.in. na Wołyniu. W swoim dziele wydanym w j. żyd. w Porycku Sefer Refues [z hebr. Księga recept], zawarł podstawową wiedzę na temat higieny, a także wszechstronny program unowocześnienia życia Żydów, obejmujący m.in.
pracę na roli.
500 □ Szacki, s. 211. *Prawdopodobnie autor nawiązuje tu do Salomona Polonusa, „Projektu względem reformy Żydów” (Wilno 1792). Polonus był doktorem medycyny, konsyliarzem JKM w Wilnie. Jego memoriał zachował się w rękopisie, prawdopodobnie przygotowanym do druku razem z innym tekstem dotyczącym spraw żydowskich („Zbiór próśb Żydów francuskich do Narodowego Zgromadzenia….”). Wilczyński nie dokończył informacji o tym źródle i można podejrzewać, że nigdy go nie miał w ręku, tylko odwołał się tu do artykułu Jakuba Szackiego (J. Szacki, Cu der geszichte…), dlatego nazywa tekst Polonusa – broszurą. Na temat Żydów w rolnictwie Polonus pisze: „10. Ci, którzy nie są kupcami, szękarzami [czyli szynkarzami], kunsztownikami, furmanami,
przekupnikami, piekarzami, rzeźnikami, robotnikami lub posługaczami, lub ci, którzy poręki
