jednak dodać, że prace swoje przeznacza dla czytelnika, który swobodniej posługiwał się językiem żydowskim niż polskim, a któremu specyficzną trudność mógłby sprawiać archaiczny już wówczas język dokumentów z początku XIX w., dlatego tłumaczył lub parafrazował wszystkie cytaty. Spuścizna Wilczyńskiego pozwala stwierdzić, że obydwoma językami posługiwał się on tak samo biegle; jego znajomość publikowanych tekstów Friedmana i Eisenbacha, zawodowych historyków, którzy cytaty z polskojęzycznych akt archiwalnych przytaczali w oryginale, świadczy o tym, że decyzja dokonania przekładów na język żydowski musiała być bardzo świadoma. Wilczyński wychodził prawdopodobnie z założenia, że jego prace dzięki temu dotrą do szerszego kręgu czytelników, nie tylko do sfer akademickich.
Zestawienie materiałów, na których Wilczyński opierał swoje opracowania, pozwala
na wstępną ocenę jego warsztatu. Metoda, jaką przyjął, to bardzo skrupulatna kwerenda archiwalna, połączona z obszernymi wypisami w języku polskim58. Do pewnego stopnia jego teksty są zbiorami komentowanych cytatów. Nie można go za to winić, wiele osób tak tworzyło i tworzy swoje opracowania. Cytaty te, mimo skrupulatnie wskazanego ich pochodzenia, zamieszczone są zwykle w uwspółcześnionym przekładzie, niestety nie można więc tekstów Wilczyńskiego traktować jako źródeł – co byłoby bardzo korzystne, gdy cytował archiwalia dziś już nieistniejące. W przypadkach, gdy dysponujemy oryginałami cytowanych materiałów, możemy stwierdzić, że przekład Wilczyńskiego pozostaje na ogół wierny, zdarzają się jednak pomyłki (odnotowane w przypisach), skróty, zmiany kolejności lub tp. Dochodzi oczywiście sprawa interpretacji.
Spośród archiwaliów, z których korzystał najintensywniej, zachowały się następujące zespoły: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych (w różnych wariantach jej nazwy), Kancelaria Nowosilcowa, Rada Stanu Królestwa Polskiego I, II, III, Władze Centralne Powstania Listopadowego i częściowo Rada Administracyjna. Zniszczeniu uległy dokumenty przechowywane w Bibliotece Ordynacji Krasińskich, w Archiwum Miasta Warszawy, a także częściowo akta z Archiwum Głównego Akt Dawnych59.
Przy opracowaniu materiałów do dziejów chasydyzmu (dok. 86) Wilczyński oparł
się w większości na materiałach, które się do dziś nie zachowały. Szczęśliwie jednak, dzięki ówczesnej biurokracji, znajdujemy niektóre ich kopie w innym zachowanym zespole: Centralnych Władz Wyznaniowych Królestwa Polskiego, zawierającym głównie materiały rewindykowane z ZSRR po ostatniej wojnie (w 1962 r.)60.
Poza archiwaliami Wilczyński szeroko wykorzystywał dostępną literaturę, począwszy od oświeceniowych traktatów proi antyżydowskich, w tym związanych z dziełem Sejmu Czteroletniego, poprzez prace Smoleńskiego i Tokarza, świadczące o zainteresowaniu tematyką żydowską w ramach badań nad historią Polski prowadzonych jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, a kończąc na artykułach współczesnych mu młodych
58 Zob. dok. 105 i n.
59 Więcej na ten temat zob. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: Epoka porozbiorowa, red. Franciszka Ramotowska, Warszawa 1998.
60 Dzieje chasydów w Polsce, a przede wszystkim dynastia cadyków Alterów z Góry Kalwarii, były przedmiotem moich badań w latach osiemdziesiątych XX w., zachowane z tamtych czasów moje własne odręczne wypisy i notatki mogłam znowu wykorzystać przy opracowaniu niniejszego tomu (uwaga E.B.).
