i tylko w przypadku, kiedy one same przy innych okazjach powołują się na swoje
żydowskie pochodzenie i zasługi militarne. Na marginesie trzeba dodać, że chociaż chodziło o stosunkowo krótki okres, wielu Żydów zdołało się zasymilować i przedstawiać się pod przybranymi nazwiskami, tak jak Kempiński (?), Deroń, Jan Markowski (prosty krawiec) itd.
Do najstarszych żydowskich żołnierzy, zwłaszcza ofi cerów w polskiej armii, należą
Berek Joselewicz i jego syn Józef Berkowicz, Kanc Deroń, Rozenberg662 i Jakub Epstein.
Wiele już napisano o Joselewiczu, pułkowniku i dowódcy wojsk żydowskich w czasie powstania kościuszkowskiego. [2]{4} Po raz pierwszy pojawił się on w czasie insurekcji kościuszkowskiej, kiedy razem z Aronowiczem663 zorganizował żydowski pułk i został jego dowódcą. Później przystąpił do polskich legionów pod generałem Dąbrowskim664 i służył jako dowódca szwadronu w pierwszym pułku kawalerii III legionu. Zginął pod Kockiem podczas wojny francusko-austriackiej w roku 1809665. Śladami ojca poszedł syn Berka Józef Berkowicz, urodzony na Pradze w 1789 roku. W roku 1809 wstąpił on do 13. pułku huzarów pod dowództwem Tolińskiego666. W czasie wojen napoleońskich odniósł 16 ran, za co otrzymał dwa krzyże i rangę adiutanta. Po klęsce Napoleona służył w 2. pułku ułanów brygady Weyssenhofa. Po utworzeniu Królestwa Kongresowego wystąpił z wojska. Za swoje zasługi otrzymał niższy urząd państwowy nadzorcy lasów.
W roku 1830 po wybuchu powstania listopadowego obudził się w nim dawny
duch wojskowego i za przykładem swojego ojca, razem z Herniszem i Horowicem667
napoleońskich. Ostatni raz uczynił to dr Ignacy Schipper w swej pracy p.t. Żydzi Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego, Warszawa 1931 [s. 57–59] i tam podał 12 nazwisk. Mój wykaz liczy nazwisk 18, a nadto zawiera liczne nowe szczegóły, nieuwzględnione przez mych poprzedników”, zob. ibidem, s. 172, przypis nienumerowany. Część wiadomości Wilczyńskiego pochodzi z tych samych źródeł, na które powołuje się Bałaban, ale w niniejszym dokumencie temat jest znacznie rozbudowany.
662 O wszystkich wymienionych tu osobach mowa w dalszej części tomu, zob. Część czwarta.
663 Józef Aronowicz, współtwórca żydowskiego pułku podczas powstania kościuszkowskiego.
664 Jan Henryk Dąbrowski (1755–1818), generał, uczestnik powstania kościuszkowskiego, twórca Legionów Polskich we Włoszech, inicjator powstania wielkopolskiego 1806 r., dowódca naczelny wojsk polskich w 1813 r.; w Królestwie Polskim senator i wojewoda; mason; bohater polskiego hymnu państwowego.
665 □ Askenazy, „Kwart[alnik Poświęcony Badaniu Przeszłości Żydów]”, z. 2, p. 104.
666 Józef Toliński (1764–1823), generał, brał udział w powstaniu kościuszkowskim, służył w wojsku Księstwa Warszawskiego; był dowódcą 13. pułku huzarów; w Królestwie Polskim szef Sztabu Głównego, zob. http://www.ansibl.com/mazurski.eu/krm/fi les/Gen._Jozef_Tolinski_-_materialy_
do_biografii.pdf (dostęp: 7 VIII 2017 r.).
667 Stanisław (Synaj) Hernisz (zm. 1866) pochodził z Warszawy, w 1827 r. wstąpił do Szkoły Rabinów, 10 grudnia 1830 r. zwrócił się w imieniu 20–30 młodych Żydów do Józefa Chłopickiego w sprawie zorganizowania oddzielnego pułku żydowskiego w ramach Gwardii Narodowej, dostał odmowę, wówczas wstąpił do 1. Pułku Mazurów, dosłużył się stopnia podporucznika, po powstaniu przebywał na emigracji. Izak Horowic (1808–1845), pochodził z Tykocina, w 1827 r. wstąpił do
Szkoły Rabinów w Warszawie, w czasie powstania początkowo pomagał Herniszowi w organizacji pułku żydowskiego, a później wstąpił do armii liniowej, po upadku powstania był na emigracji, zob. I. Schiper, Żydzi…, s. 202.
