Tym sposobem Żydzi rzeczywiście nie mogą mieć ani czeladników, ani uczniów,
ponieważ nigdy nie mogą dostąpić tytułu majstra. Zaś sami nie mogą w zupełnym
znaczeniu być majstrami dlatego, że nie są przypuszczeni do zgr[omadzeń] rzem[ieślniczy]ch, a uczniowie ich nie mogą zajmować się robotą u majstrów chrz[eścijański]ch z powodu różnicy w użyciu pokarmów i dlatego, że święta jednych nie odpowiadają świętom drugich. Zazwyczaj majstrowie chrz[eścijańscy] najwięcej86 robią w sobotę, by wykończyć obstalunki na niedzielę, gdy w tym dniu Żydzi świętują.
Uwaga. Zdaje się, że rzemieślnicy Żydzi, podobnie jak jest w Ces[arstwie], powinni
być przypuszczeni do składu zgr[omadzeń] rzem[ieślniczy]ch, a nawet wybierani na starszych, szczególniej jeżeli będą umieć czytać i pisać po polsku, niemiecku lub rosyjsku i czyliby im nie pozwolono zakładać oddzielnych cechów rzem[ieślniczy]ch.
Str. 62. O ograniczeniach ze względu rolnictwa
Mont[efiore] twierdzi, że Żyd nie może ani wziąć w dzierżawę, ani mieć na własność nawet najmniejszej87 cząstki ziemi [25]{269}88 w dobrach rządowych i należących do duchowieństwa, co się tyczy do dóbr prywatnych, w tych może zadzierżawiać nie inaczej, jak za opłatą uciążliwego czynszu, a nawet nie wolno mu używać pomocy robotników chrześcijan.
Objaśnienie. Rzeczywiście prawa Żydów we względzie nabywania nieruchomych
własności dostatecznie nie są oznaczone.
Uwaga. Można by pozwolić Żydom nabywać każdego rodzaju nieruchomości po
miastach i także cząstki po wsiach, które nie są zaludnione przez rolników chrześcijan. Także można by ich przypuścić do zadzierżawienia dóbr. Przepis co do urządzenia kolonii żyd[owski]ch w pewnej odległości od wsi zamieszkałej przez chrz[eścija]n wypadałoby także zmienić, albowiem Żydzi inaczej nie mogą nauczyć się rolnictwa, jak tylko za przykładem rolników chrz[eścija]n.
Str. 66. Mont[efiore] twierdzi, że Żydzi pozbawieni są możności korzystania
z nauki, albowiem prawo zabrania im pełnienia obowiązków chemików, budowniczych, adwokatów itp.
Objaśnienie. Zarzut ten jest sprawiedliwy, bo do czego posłuży Żydom nauka,
pozwolenie uczęszczania do uniwersytetu, jeżeli nie tylko nie mogą być przypuszczani do służby czynnej (do czego może służyć za przeszkodę wymaganie od urzędników przysięgi), ale nawet pozbawieni są możności sprawowania innych ważnych obowiązków społeczeństwa. I tak, jeżeli Żydom pozwala się wszędzie praktykę lekarską, to dlaczegoż nie mogą być aptekarzami? Z jakiej przyczyny zabroniono Żydom być służbowymi budowniczymi? Co do tego, w jakim stopniu Żydzi mogliby być adwokatami albo rejentami, szczególniej w czynnościach pomiędzy Żydami, może zdecydować K[omisja] R[ządowa]
Spraw[iedliwości] po porównaniu z działem miejscowych postanowień sądowych.
W b[...]b uwagach Montef[iore] wspomina o rozlicznych wyrzutach czynionych
przez jego współwyznawców i stara się takowe usprawiedliwić. Nie wchodząc
w obszerny rozbiór przedmiotu tego, należy przyznać, że wiele punktów łatwo jest zbić.
Turkułł b[...]b Minister Sekretarz Stanu przy Radzie Adm[inistracyjnej]
86 W oryg. naj>.
87 W oryg. naj<.
88 Na tekście notatek napisy (rkps ChW*, czerwona kredka): „Rolnictwo, wolne zawody”.
