pomocy indywidualnej, opieki nad dziećmi i opieki nad przesiedleńcami. W części trzeciej prezentujemy współczesne wydarzeniom głosy krytyczne wobec działalności ŻSS (częściowo publikowane jednocześnie w „Gazecie Żydowskiej”), pochodzące zarówno spoza organizacji, jak i ze strony jej członków.
Niektóre dokumenty warszawskiej ŻSS znajdujące się w Archiwum Ringelbluma zostały opublikowane we wcześniej wydanych tomach edycji. Dotyczy to zwłaszcza materiałów o opiece nad dzieckiem, pomocy przesiedleńcom oraz działalności komitetów domowych7. Niemniej materiały zebrane w niniejszym tomie pozwalają na uzyskanie pełnej orientacji w obszarach działalności ŻSS.
Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie
Nazwę „Żydowska Samopomoc Społeczna” w czasie okupacji nosiły dwie pokrewne organizacje, a ponadto nazywano tak pewien określony nurt opieki społecznej. Orientację w nazewnictwie ułatwi przybliżenie porządku chronologicznego, w jakim rozwijały się struktury centralnej organizacji opiekuńczej dla Żydów warszawskich.
W niepodległej Polsce obywatelom przysługiwała tzw. obowiązkowa opieka społeczna państwa, gwarantowana przez ustawę o opiece społecznej z 1923 r. Osobno funkcjonowała tzw. opieka dobrowolna, realizowana przez rozmaite stowarzyszenia i fundacje, zakładające również placówki opiekuńcze, takie jak domy sierot, domy starców, sanatoria, ambulatoria, poradnie itd.8 W wypadku ludności żydowskiej opiekę dobrowolną sprawowały zarówno gminy żydowskie, organizacje społeczne (w tym partie polityczne), jak i stowarzyszenia stricte opiekuńcze. Do największych organizacji opiekuńczych działających poza gminami należały CENTOS – Centrala Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi, TOZ – Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce, ORT – Organizacja Rozwoju Twórczości oraz CEKABE – Centrala Kas Pożyczek Bezprocentowych. Z tego świeckiego, pozagminnego nurtu dobrowolnej opieki społecznej powstała później ŻSS.
Poważną rolę w organizowaniu i finansowaniu działalności żydowskich stowarzyszeń opiekuńczych w międzywojennej Polsce odgrywał American Jewish Joint Distribution Committee. Organizacja ta została założona po wybuchu I wojny światowej, w listopadzie 1914 r., przez przedstawicieli żydowsko-amerykańskiej finansjery. Jej celem było udzielanie pomocy żydowskim ofiarom wojny na Bliskim Wschodzie, wkrótce jednak objęła swoim zasięgiem Europę. Po wojnie ustalono, że w Europie stale będzie działać Europejska Rada Wykonawcza AJDC (European Executive Council, Euroexco), której siedzibą początkowo był Berlin, po 1933 r. Paryż, następnie Bruksela, a od 1940 r. Lizbona. W latach 1938–1940 przewodniczącym Euroexco był Morris C. Troper, następnie Joseph Schwarz. W poszczególnych państwach europejskich AJDC założył ponadto biura krajowe, komunikujące się z przewodniczącym Euroexco, który
7 Dzieci, zwłaszcza s. 173–238; Getto warszawskie. Życie codzienne, s. 89–192; dokumenty CENTOS w: Kolekcja Hersza Wassera, s. 86–101, 109–204, 229; ARG. Getto warszawskie II (rozdział „Komitety Domowe”).
8 Bogdan Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, Warszawa 1985, s. 19–21.
