Wiele czasu poświęcono również drugiemu zagadnieniu – możliwości szeroko
zakrojonej pracy. Dla każdego uczestnika od początku było jasne, że nie można ograniczyć się do drobnej pracy. Trzeba rozpocząć wielką pracę, która winna odpowiadać potrzebom blisko 50 tysięcy dzieci znajdujących się w Warszawie. Dla większości tych dzieci nic nie zostało zrobione. Całe żydowskie społeczeństwo, w tym nauczyciele, [58] zawinili tej sytuacji. Trzeba będzie z tego zdać rachunek zarówno wobec przyszłych pokoleń, jak i w najbliższym czasie, wobec żydowskiego społeczeństwa za granicą, a nawet względem organizacji kulturalnych na całym świecie.
Jakie formy są jednak możliwe w tym ciężkim położeniu ekonomicznym i jeszcze
cięższym politycznym? Zabroniona jest każda forma nauczania bez zezwolenia albo wiedzy władz351.
Wszyscy zgadzają się z opinią, że przede wszystkim należy zażądać działania od
przedstawicielstwa żydowskiego społeczeństwa, tych którzy mają jeszcze trochę swobody ruchu, tzn. Jointu. Dla potomnych musi zostać przedstawiona nędza dziecka, a w imię odpowiedzialności historycznej należy zażądać ożywienia sfery edukacji. Nauczyciele muszą przygotować swoją legitymację na przyszłość, swój dowód, że nie byli obojętni. Przy tym po raz kolejny podnoszona jest propozycja nawiązania kontaktów ze światowym nauczycielstwem, zażądania jej pomocy i wsparcia.
Musi zostać wypracowany [odpowiedni] plan. Czas jest korzystny dla pracy w szerszym zakresie. Rodzice są już psychicznie przesiąknięci myślą o konieczności znalezienia zajęcia dla dzieci. Są już przygotowani na poniesienie materialnych ciężarów na ten cel. Każdy już [59] zapoznał się ze swoją sytuacją materialną i znalazł w jej ramach również możliwości dla dziecka. W końcu [przyszło] lato, które jest bardzo wartościowym sojusznikiem.
Warunki dla zaproponowanej działalności powinny być następujące:
a) Zakonspirowane nauczanie i praca wychowawcza w formie zabawy, zajęć
higienicznych i prac praktycznych.
b) Praca powinna objąć jak dalece to możliwe całą młodzież szkolną, bogatych
i biednych, prawie jak szkoła przymusowa.
c) Praca powinna być powiązana z wyżywieniem i pomocą medyczną.
d) Praca powinna dać możliwość zatrudnienia kilkuset nauczycieli.
Przesłanki zostały opracowane w formie krótkiej proklamacji i memoriału, które
po dłuższej dyskusji zostały przyjęte. Następnie proklamacja została podana do wiadomości szerokiej masie nauczycieli, którzy ją podpisali. Podpis ten był prawie jak deklaracja. Wielu tchórzy odmówiło, a nawet ostrzegało „lekkomyślnych”, że narażają własne głowy. Następnie znaleźli się… nauczyciele, którzy chcieli ze swoimi podpisami przyłączyć się do protestu przeciwko nieznośnej sytuacji, w jakiej znajdują się żydowskie dzieci. Wielka liczba podpisów dodała odwagi działaniom grupy organizacyjnej.
351 □ Właśnie w marcu 1940 r. zostało opublikowane zarządzenie o nauczaniu prywatnym. Polskie przepisy nie znały żadnych ograniczeń dla tego typu nauczania. Nowe władze pozwoliły sobie to zmienić. Każdy, kto chce nauczać, musi przedstawić swoje kwalifikacje odpowiedniemu inspektorowi szkolnemu. Ten z kolei decyduje o nadaniu prawa do takiego nauczania. [Mowa o wydanym przez Hansa Franka Rozporządzeniu o nauce prywatnej w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 23 kwietnia 1940 r. – przyp. red.].
