W części drugiej tomu 13 publikujemy niewielki zbiór dziesięciu dokumentów (oraz regesty siedmiu innych, wcześniej publikowanych w ramach tej edycji) dotyczących dwóch ośrodków zagłady zlokalizowanych na przedwojennych ziemiach polskich: Chełmna nad Nerem1 (rozdział I) oraz Treblinki2 II (rozdział II). Składają się na nie dwie relacje pierwszych uciekinierów z tych obozów, obie odnoszące się do pierwszego miesiąca funkcjonowania obozowej machiny, oparty na nich raport (dotyczący Chełmna), kilka listów ostrzegających o zbliżającej się Zagładzie, relacje osób, które w obozie nie były, ale znały już najważniejsze fakty z pierwszej ręki – bezpośrednio od uciekinierów, ponadto artykuł opublikowany w piśmie podziemnym oraz szkice obozu w Treblince. W Podziemnym Archiwum Getta Warszawskiego, podobnie jak w drugim zachowanym – Podziemnym Archiwum Getta Białostockiego, znajdują się więc tylko nieliczne materiały o ośrodkach zagłady, w obu zbiorach nie ma żadnego opisu ośrodków w Sobiborze i Bełżcu, nawet nazwy tych obozów są w relacjach uciekinierów z gett wymieniane bardzo rzadko3.
Pierwszy stacjonarny ośrodek zagłady Niemcy uruchomili 8 grudnia 1941 r. Zlokalizowali go na terenach wcielonych do Rzeszy pod nazwą Kraj Warty (niem. Warthegau) w niewielkiej wiosce Chełmno nad Nerem (niem. Kulmhof am Nehr), oraz w oddalonym o kilka kilometrów od tej wsi Lesie Rzuchowskim. Obóz w Chełmnie działał w dwóch etapach, tj. od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 r. oraz od czerwca do lipca 1944 r. Dokładna liczba ofiar obozu jest nieznana, za minimalną przyjmuje się 152 000 (dane niemieckie), za maksymalną 225 0004. Zginęli
