Wstęp 193
Żydzi w Kaliszu w latach II wojny światowej
Przed wybuchem II wojny światowej Kalisz miał ok. 80 tys. mieszkańców. Żydzi w liczbie 24–28 tys. stanowili ok. 35% populacji miasta. Na początku wojny w wyniku migracji i przesiedleń ludność kaliska uległa dużemu rozproszeniu. W pierwszych dniach września 1939 r. jedna piąta mieszkańców Kalisza, w tym tysiące Żydów, obawiając się silnych bombardowań, ratowała się ucieczką do okolicznych miejscowości, m.in. Koźminka, Łęczycy, Koła, Turka, Łodzi, a także Warszawy25. Rozwój wydarzeń wojennych pokazał, że pobyt w okolicznych miejscowościach nie gwarantował większego bezpieczeństwa i część kaliszan w połowie września wróciła do miasta.
Kalisz był broniony przez 25 Dywizję Piechoty pod dowództwem gen. bryg. Franciszka Altera. Dywizja wchodziła w skład Armii „Poznań” dowodzonej przez gen. Tadeusza Kutrzebę. 5 września Armia „Poznań” wycofała się pod Warszawę. Następnego dnia Niemcy zajęli Kalisz. Dekretami Adolfa Hitlera z 8 i 12 października Kalisz został wcielony do Kraju Warty (Warthegau). Miasto stało się stolicą rejencji kaliskiej (Regierungsbezirk Kalisch), która później weszła w skład rejencji łódzkiej (Regierungsbezirk Litzmannstadt) ze stolicą w Łodzi. Od 5 września stanowisko starosty (Landrat) zajmował Hermann Marggraf. Zarząd wojskowy nad miastem sprawował płk von Caprivi, który na burmistrza Kalisza wyznaczył Walthera Grabowskiego26. Podział kompetencji między władzą wojskową i administracją cywilną nie był jasny i stanowił podłoże konfliktów.
Niemcy niemal od razu rozpoczęli prześladowanie kaliskich Żydów. Terror przyjmował formę upokorzeń i egzekucji. Żydzi byli ograbiani, pozbawiani praw, zmuszani do wykonywania prac przymusowych. 9 września Niemcy wprowadzili zakaz uboju rytualnego oraz sprzedaży nieruchomości, a także nakaz zgłoszenia posiadanej przędzy27. 10 października Niemcy rozkazali utworzenie 25-osobowej Ältestenrat – Rady Starszych. Ponieważ w mieście nie było żadnego z przedwojennych działaczy kaliskiej gminy żydowskiej, na przewodniczącego został wyznaczony Gustaw (Gerszon) Hahn, kantor Nowej Synagogi. W skład rady weszli również adw. Tobiasz Józef Perkel28, właściciel fabryki, inż. Stefan Cukier, kupiec Mosze
