Wstęp 13
Mazowieckiego (dok. 18). Zachowała się też cenna relacja lekarza z pobytu w strefie sowieckiej w 1939 r. (dok. 20). Rozdział o kampanii wrześniowej zamyka niezwykła relacja – młody człowiek poszukuje swojego brata Eliezera, żołnierza, który zaginął podczas walk w okolicach Leszna (pow. Błonie). Początkowo nie wiedział, czy jego brat żyje, czy poległ. Rodzina otrzymywała sprzeczne informacje. Dwukrotnie wyruszał na poszukiwania, przeprowadzał wywiady z mieszkańcami w okolicach Błonia i wreszcie trafił na właściwą mogiłę, gdzie wśród pochowanych ciał znalazł swojego brata, któremu zorganizował powtórny pogrzeb, tym razem żydowski, na cmentarzu błońskim, co było spełnieniem ostatniej woli zmarłego (dok. 23).
Nie mniej urozmaicone są przekazy mówiące o okresie niewoli w obozach jenieckich. Mamy tu możliwość poznania głównych dróg, na jakich znaleźli się jeńcy Żydzi, uczestnicy kampanii wrześniowej. Żołnierze Żydzi szli do niewoli razem ze swoimi towarzyszami broni – Polakami, ale już w pierwszych dniach niewoli byli traktowani gorzej i często izolowani, nierzadko również przez swoich polskich kolegów. Na szczególną uwagę zasługuje obszerny dokument poświęcony stalagowi Stablack8w Prusach Wschodnich (dok. 30), a także świadectwo o obozie dla żołnierzy Żydów w Lublinie na ul. Lipowej (dok. 31). Nie zabrakło też opisu tzw. marszu jeńców z Lublina do Białej Podlaskiej w lutym 1940 r. (dok. 26). Marian Liberman wspomina swój pobyt w stalagu na terenie Niemiec (dok. 27)9.
Jak można scharakteryzować autorów edytowanych tu dokumentów? Zdecydowana większość z nich była uczestnikami kampanii wrześniowej. Nie ma tu relacji żadnego oficera lub żołnierza związanego zawodowo z armią. Dominowali szeregowi żołnierze i podoficerowie, zaledwie dwóch było podporucznikami. Większość autorów została zmobilizowana i trafiła do wojska w ostatnich dniach sierpnia, ale są również osoby, które zgłosiły się na ochotnika, a także jest kilku „cywilów”, biernych uczestników wojny. Reprezentowali bardzo różne środowiska społeczne. Mamy wśród nich młodych ludzi, wywodzących się z niższych warstw społecznych, jak też liczną grupę inteligencji i pojedynczych przedstawicieli zamożniejszych środowisk. Zwraca uwagę grupa kilku lekarzy (dok. 9, 12, 20, 21), jest również dziennikarz (Szajnkinder – dok. 7), reprezentanci klasy średniej – przedsiębiorcy, np. Zucker (dok. 17), Bohm (dok. 16), a nawet student (dok. 18). Dominują mieszkańcy Warszawy, co jest jednak zjawiskiem typowym dla dokumentów ARG, niemniej mamy też wśród nich kaliszanina i poznaniaka.
Różne światopoglądy, wykształcenie i zainteresowania odzwierciedlają się w treści wszystkich dokumentów. Szczególnie interesująco wypadają w tym kontekście oceny dotyczące stosunków żydowsko-polskich. Nie znajdziemy w tych
