Prace plastyczne • Portrety [38] 65
awangardową grupę „Jung Idysz”, opowiadającą się za nową sztuką żydowską. W jej skład weszli m.in.: Vincent Brauner, Jankiel Adler, Marek Szwarc23 i Henryk Barciński. Grupa „Jung Idysz” wydawała też pismo o tej samej nazwie. Broderson był autorem manifestu grupy. W latach 1918–1921 wydał kilka książek: Perl ojfn bruk [Perły na bruku], Begajsterung [Oczarowanie], a także poemat Tchijes hamejsim [Zmartwychwstanie] oraz Szwarc szabes [Czarny szabas], opatrzony ilustracjami własnymi i autorstwa Jankiela Adlera. W 1922 r. w warszawskim piśmie „Kultur–Lige” opublikował wiersze dla dzieci Al dos guts [Wszystkiego
dobrego] z ilustracjami Artura Szyka.
Utwory Brodersona cechuje ekspresjonizm z elementami groteski. W 1922 r. założył teatr marionetek „Chad–gadje” [„Koźlątko”]; jego współpracownikami byli m.in. Henoch Kon (muzyka)24 i Vincent Brauner (scenografia i lalki). W 1927 r. założył teatr małych form „Ararat”, który występował także w Warszawie. Wydał Forsztelungen [Przedstawienia] (Łódź 1936) — zbiór tekstów teatralnych. Jego sława została przypieczętowana filmem Frajleche kabconim [Weseli biedacy] (1937), reżyserowanym przez Leona Jeannota25 i Zygmunta Turkowa26. Pisał libretta, m.in. Dawid i Betszeba. Tłumaczył na jidysz poezję rosyjską i angielską.
Po wybuchu drugiej wojny światowej uciekł wraz z rodziną do Białegostoku. Do rozpoczęcia wojny niemiecko–radzieckiej w 1941 r. prowadził tam teatr „Ararat”. Później wyjechał do Moskwy, gdzie działał w Komitecie Antyfaszystowskim. Aresztowany w 1952 r., został zesłany na Syberię, był więźniem łagrów. Wrócił do Polski w roku 1956. Kilka tygodni po powrocie zmarł na serce. Jego grób znajduje się na cmentarzu Kiriat Szaul pod Tel Awiwem.
Nota biograficzna na podstawie: Encyclopaedia Judaica, Jerozolima 1974, t. 4, s. 1391–1392; Słownik Artystów Polskich, Warszawa 1971, t. 1, s. 238; J. Malinowski, Grupa „Jung Jidysz” i żydowskie środowisko „Nowej Sztuki” w Polsce 1918–1923, Warszawa 1987; A. Kempa, M. Szukalak, Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny Żydów łódzkich oraz z Łodzią związanych, Łódź 2002, t. 2, s. 24–26.
23 Marek Szwarc 1892–1958 — rzeźbiarz, metaloplastyk, malarz, grafik, krytyk artystyczny. Członek grupy „Jung Idysz”. Mieszkał w Łodzi, w l. 1912–1914 przebywał w Hiszpanii, we Włoszech i Francji. Uprawiał sztukę awangardową, w twórczości sięgał do tematyki żydowskiej i chrześcijańskiej. Od 1920 r. mieszkał w Paryżu, ale uczestniczył również w życiu artystycznym w Polsce.
24 Henoch Kon (1890–1972) — kompozytor i publicysta. Przyjaciel I. L. Pereca. Współzałożyciel teatrzyku lalek „Chad–gadje”, związany także z teatrami „Azazel” i „Ararat”. Komponował również dla „Trupy Wileńskiej”. Przed wybuchem drugiej wojny światowej wyjechał do USA.
25 Leon Jeannot (1908–1997) — reżyser i scenarzysta. Przed 1939 r. aktywnie działał w środowisku kinematografii. Współpracował z Zygmuntem Turkowem przy reżyserii filmu według scenariusza Mojżesza Brodersona Weseli biedacy (1937), reżyserował także filmy dokumentalne w 1938 r.: W walce o zdrowie (dla TOZ) oraz Praca (dla Centosu). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w.
reżyserował, według swoich scenariuszy, komedie i kryminały, m.in.: Człowiek z M–3 (1968), Bumerang (1966), Zawiłości uczuć (1975).
26 Zygmunt Turkow (1896–1970) — aktor i reżyser, jedna z najwybitniejszych postaci scen żydowskich w Polsce. Mąż Idy Kamińskiej. Członek „Trupy Wileńskiej”. Kierował wspólnie z żoną zespołem WIKT (Warszewer Jidiszer Kunst Teater). Prowadził także własne zespoły. Reżyser i aktor filmowy. Po wojnie grał w Polsce, później wyemigrował do Brazylii. W 1952 r. osiadł w Izraelu. Autor sztuk
teatralnych i wspomnień.
