Aby uzyskać właściwy obraz sytuacji ludności żydowskiej, należy uwzględnić
głębokie przemiany, jakie w wyniku wojny nastąpiły w 1) życiu gospodarczym,
2) sytuacji prawnej, 3) stanie zdrowia Żydów.
I. Sytuacja gospodarcza ludności żydowskiej
Materiał statystyczny dotyczący struktury zawodowej i społecznej ludności
warszawskiej wyraźnie pokazuje, że w ciągu ostatnich dziesięciu lat przeważająca
większość Żydów w Warszawie utrzymuje się z pracy własnych rąk. Przeciwstawna opinia, którą można tu i tam usłyszeć, opiera się albo na nieznajomości faktów, albo też na przestarzałych danych. Spis powszechny z 9 grudnia 1931 r. wykazał, że spośród 353 tys. Żydów mieszkających w Warszawie 151 tys. było czynnych zawodowo, z czego 47% znajdowało zatrudnienie w rzemiośle i przemyśle, zaś 33% w handlu i ubezpieczalniach społecznych. Liczba robotników, pracowników i służby domowej wynosiła w 1931 r. 75 tys. osób, tzn. prawie połowę wszystkich czynnych zawodowo Żydów394. Należy przy tym zaznaczyć, że Żydzi pracowali prawie wyłącznie w małych przedsiębiorstwach rzemieślniczych i przemysłowych. Spis z 1931 r. wykazuje, że 229 190 zawodowo czynnych mieszkańców [Warszawy] pracowało w przemyśle i rzemiośle, z czego 70 574 (tzn. 31%) było Żydami. Jednak podczas gdy w najwyższych [pod względem dochodów] kategoriach pracowników przy całościowej liczbie 33 090 osób Żydzi stanowili zaledwie 3,3% (1180 osób), to w najniższych kategoriach [dochodowych] osób zawodowo czynnych Żydzi stanowili 40% (61 446 osób) przy całościowej liczbie 153 160 osób. Przytoczone tu liczby pokazują skutki procesu industrializacji dla ludności żydowskiej, przy czym dają się one zauważyć nie tylko w przypadku Warszawy, ale w całym kraju. Ten proces, zapoczątkowany po zakończeniu wojny światowej, trwa nieprzerwanie także w ostatnim dziesięcioleciu.
Fakt ten znajduje pełne potwierdzenie w wynikach spisu ludności żydowskiej
w Warszawie, który został przeprowadzony za polecenie władz niemieckich przez
Radę Starszych gminy żydowskiej dn. 28 października 1939 r.395, tzn. w sytuacji,
kiedy młodsze roczniki częściowo zostały powołane do wojska, a częściowo zostały ewakuowane, zaś część mieszkańców opuściła Warszawę. W dniu spisu w Warszawie przebywało 360 tys. Żydów. Ponieważ młodsi mężczyźni opuścili miasto, czego wyrazem był nieproporcjonalnie wysoki udział kobiet [ogółu ludności], więc procentowy udział Żydów czynnych zawodowo, zatrudnionych w handlu i przemyśle, był znacznie niższy w stosunku do spisu z dn. 9 grudnia 1931 r. Okazało się jednak, że w ciągu ostatnich dziewięciu lat wzrosła liczba Żydów czynnych zawodowo: w stosunku do łącznej liczby 360 tys. zawodowo czynne jest 156 tys. osób,
394 Zob. „Biuletyn Wydziału Statystycznego” (dok. 115).
395 Ibidem, przyp. 850, 851.
