czyli 43,3%, a więc nawet więcej niż w 1931 r. Liczba osób zatrudnionych w handlu
i przemyśle wynosiła 81 422, co oznaczało wzrost zarówno absolutny, jak też
procentowy w stosunku do 1931 r.
Wreszcie rejestracja Żydów warszawskich, przeprowadzona w ramach realizacji
zarządzenia o przymusie pracy w końcu lutego i początku marca [1940 r.]396,
potwierdziła fakt, że większość Żydów warszawskich utrzymuje się z pracy własnych rąk. Spośród 117 tys. mężczyzn w wieku od 12 do 60 lat 53 tys. osób to rzemieślnicy albo robotnicy wykwalifikowani. Jeżeli uwzględnić ponadto robotników
niewykwalifikowanych, urzędników, służbę domową itp., tzn. osoby, które w myśl
przepisów podpadają pod rubrykę „kupcy, fabrykanci i inni”, to okazuje się, że
Żydzi warszawscy w swojej większości są albo pracownikami najemnymi albo rzemieślnikami, którzy w ogóle nie zatrudniają siły roboczej, względnie zatrudniają
znikomą liczbę uczniów lub czeladników. Należy podkreślić, że ten stan rzeczy
został stwierdzony w okresie po drugiej fali wychodźczej, która w końcu 1939 r.
ogarnęła czynną zawodowo ludność żydowską.
[3] Społeczna i zawodowa struktura ludności żydowskiej w Polsce tylko
w niewielkim stopniu różni się od tej warszawskiej ludności żydowskiej. Proces
industrializacji i proletaryzacji397 Żydów następuje w tym samym stopniu
w całym kraju, a szczególnie na terenie województw centralnych. Na obszarach,
które obecnie wchodzą w skład Generalnego Gubernatorstwa, w 1931 r. mieszkało
1 347 000 Żydów. Przy uwzględnieniu przyrostu naturalnego i fal migracyjnych,
ich liczba w końcu 1939 r. mogła wynosić szacunkowo 1 420 000 osób. Spośród
tych 1 420 000 zawodowo czynne są 522 000 osoby, czyli 35,8%; z których 46%
zatrudnionych przypada na przemysł i rzemiosło, 38% na handel i ubezpieczenia
społeczne, zaś pozostała część na inne gałęzie życia zawodowego. Społeczne
uwarstwienie czynnej zawodowo ludności żydowskiej na terenach okupowanych
wygląda następująco: samodzielni pracownicy zatrudniający siłę roboczą – 6,9%,
samodzielni pracownicy niezatrudniający siły roboczej – 34,7%, urzędnicy – 8,1%,
robotnicy – 25,5%, chałupnicy – 2,4%, przypadki nieokreślone – 2,4 %. Zatem
łącznie z pracy najemnej żyje 35% [zawodowo czynnych Żydów] i jeśli do tego
doliczyć samodzielnych rzemieślników nie zatrudniających siły roboczej, to wynika
stąd, że ponad połowa osób czynnych zawodowo żyje z pracy własnych rąk.
Działalność gospodarcza żydowskich mieszkańców Warszawy była uwarunkowana
przede wszystkim przez centralne położenie geograficzne polskiej stolicy. Produkcja przedsiębiorstw rzemieślniczych i małych przedsiębiorstw przemysłowych była przeznaczona dla mieszkańców miasta i wsi na terenie całej Rzeczypospolitej, podczas gdy handel żydowski prowadził ożywioną wymianę przede wszystkim z województwami centralnymi i wschodnimi. Zmiana granic, która spowodowała
396 Na temat tej rejestracji zob. dok. 99.
397 W oryg.: Laborisierung (niem.).
