Jeżeli w ostatnich miesiącach ten stan rzeczy uległ zasadniczej zmianie i epidemie
chorób zakaźnych wywołały spustoszenia wśród ludności żydowskiej, to przyczyny tego zjawiska tkwią wyłącznie w zmianie warunków życiowych Żydów
w Warszawie.
W pierwszej kolejności należy uwypuklić czynnik przeludnienia żydowskich
mieszkań, co jest efektem zniszczeń wojennych i późniejszego napływu fali uciekinierów i osób ewakuowanych. Działania wojenne, jak już wspomnieliśmy, doprowadziły do zniszczenia wielu mieszkań żydowskich. Bezdomni, spośród których wielu utraciło cały swój dobytek, szukali pomocy u krewnych i znajomych, tzn. w przeważającej większości przypadków mieszkających w już gęsto zaludnionych mieszkaniach. Następnie [do Warszawy] przybyła fala uciekinierów i osób ewakuowanych, którzy również szukali schronienia w już i tak gęsto zamieszkanych terenach dzielnicy żydowskiej. Ich liczba wynosiła co najmniej 50 tys. osób413. Przeważająca większość tych ludzi nie była w stanie zabrać ze sobą najbardziej podstawowych przedmiotów do użytku osobistego. Ponadto przemieszczanie się osób ewakuowanych i uciekinierów odbywało się w warunkach, które nie pozwalały na polepszenie ich stanu sanitarnego. Podczas gdy ewakuowani i uciekinierzy innych narodowości mogli znaleźć zakwaterowanie na wsi, Żydzi byli zmuszeni do przeprowadzki do dużych miast. Doprowadziło to do przeludnienia zamieszkałych przez nich dzielnic i stworzyło najlepsze z możliwych warunki dla rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Doświadczenia wojny światowej 1914–1918 pokazują, że wędrówki oraz koncentracja osób ewakuowanych i uciekinierów tworzą niebezpieczeństwo epidemii, przy czym tyfus plamisty wcale nie oszczędza Żydów. I tak np. stwierdzono, że w tym okresie (1916–1918) wskaźniki śmiertelności były najwyższe na ulicach zamieszkałych przez Żydów, co miało bezpośredni związek z występującą tam gęstością zamieszkania.
Dodatkowym czynnikiem jest spadająca z dnia na dzień odporność ludności
żydowskiej, co wynika z niedożywienia oraz braku ubrań i bielizny osobistej. Zubożała ludność żydowska bardzo źle się odżywia, duża jej część po prostu cierpi głód. Potwierdzeniem tego są m.in. coraz częstsze przypadki omdleń w wyniku niedożywienia, co zostało odnotowane przez ośrodki szczepień ochronnych.
Żydowskie stowarzyszenia charytatywne, które są połączone w wydziale koordynacyjnym, starają się temu zaradzić. W okresie od 1 października 1939 r. do
29 lutego 1940 r. przeznaczono do rozdania ok. 4 750 000 zup dla dorosłych i ok.
1 300 000 zup dla dzieci. 1 marca liczba rozdawanych każdego dnia zup dla dorosłych wynosiła 67 367, zaś dla dzieci 16 890414. Aby właściwie ocenić te działania,
413 Kilka miesięcy później, tj. w jesienią 1940 r., liczba uchodźców żydowskich w Warszawie mogła wynosić nawet 90 tys.
414 Pomoc dla głodujących stała się głównym zadaniem żydowskich instytucji społecznych. Na ten temat zob. R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej..., s. 81 n. Na temat kuchni ludowych zob. Słownik skrótów i terminów.
