Wstęp XXIX
niakowa (Czerniaków ur. 1880, Auerswald ur. 1908), członek NSDAP od 1933 r.,
stał się bezpośrednim nadzorcą warszawskiego getta4. Dynamikę relacji między
tymi dwoma urzędnikami (stojącymi na jakże nierównej pozycji) opisał Marcin
Urynowicz w biografi i Adama Czerniakowa5.
Rada Żydowska, sprawująca administrację nad prawie półmilionową społecznością
żydowską, sama była rozrośniętą instytucją. W Gminie, zatrudniającej
w przeddzień wybuchu wojny ok. 530 osób, rok później pracowało już trzy
razy więcej urzędników. Administracja żydowska wykazywała stałą tendencję do
rozrostu. Powstawały kolejne wydziały i komisje, subkomisje, referaty i działy.
Potężną agendą RŻ była Służba Porządkowa, latem 1942 r. zatrudniająca blisko
2 tys. osób. Zasadniczym powodem zatrudniania nowych urzędników i tworzenia
nowych komórek było ogromne bezrobocie (zwłaszcza wśród inteligencji). Udzielanie azylu w kolejno powstających komórkach Rady było sposobem Czerniakowa na ochronę najwartościowszych jednostek (wynajdywał on także możliwości dorywczej pracy dla kolejnych bezrobotnych inteligentów czy artystów, tak było m.in. w przypadku witraży, które zamówił specjalnie, by dać zatrudnienie kilku plastykom6). Analogiczny proces zatrudniania inteligencji, by dać jej ochronę prawną (zwłaszcza wobec wywózek do obozów pracy) i psychiczną miał miejsce w warszawskim Zarządzie Miejskim.
Sama struktura Rady była dość skomplikowana: powstawały nowe komórki,
wydziały zmieniały nazwy, łączyły się ze sobą i rozdzielały, etc.7 Jaskrawym przykładem „wydziałomanii” Rady jest powstanie Wydziału Opłat na rzecz Szpitalnictwa (zbierającego podatek szpitalny) obok istniejących: Wydziału Szpitalnictwa oraz Wydziału Składek i Danin. Zachowane dokumenty, przedstawione w tym tomie, pochodzą z różnego okresu istnienia instytucji (od wiosny 1940 do stycznia 1943 r.) i są dokumentacją ponad dwudziestu wydziałów Rady. W przeważającej części ukazują kwestie wymagające od RŻ największego zaangażowania i środków. Były to: aprowizacja (dokumenty Zakładu Zaopatrywania), organizacja powszechnego dla Żydów przymusu pracy (Wydział Pracy z Batalionem Pracy), organizacja warsztatów rzemieślniczych, przyjmujących niemieckie zamówienia
4 Zob. APW, Urząd Szefa Okręgu Warszawskiego, sygn. 318, 319, Teczka osobowa Auerswalda. Co ciekawe, dzień nominacji Auerswalda na urząd komisarza (15 maja 1941 r.) był także dniem jego ślubu, który zawarł w Warszawie ze swoją sekretarką Sophie Irene Przyborą z domu Lehmwald. Warszawa była nie tylko miejscem jego kariery w administracji hitlerowskiej, ale także miejscem rodzinnego szczęścia, a później tragedii – tu urodził się, a po kilku miesiącach zmarł, jego syn.
5 M. Urynowicz, Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes getta warszawskiego, Warszawa 2009, zwł. s. 235–244.
6 Zob. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, oprac. i przyp. M. Fuks, [przedm. C. Madajczyk], Warszawa 1983, s. 249.
7 Zrekonstruowaną strukturę RŻ (stan z lat 1940–1942) zob. Przewodnik, s. 190–202.
