XIV Wstęp
Tom otwiera spuścizna pisarki i publicystki Racheli Auerbach (1901–1976). Jej przedwojenne teksty i artykuły, które rozpoczynają ten rozdział, traktować można jako świadectwo pokoleniowe intelektualistów żydowskich okresu międzywojennego, ludzi, którzy kilka lat później tworzyć będą Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego.
Auerbach, urodzona w Łanowcach na Podolu, absolwentka Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, przyjechała do Warszawy w 1933 r. i nieomal natychmiast znalazła się w centrum życia społecznego i kulturalnego. Zawarte w tym tomie artykuły świadczą, że ówczesne zainteresowania Racheli Auerbach, tak jak i wielu jej współczesnych publicystów, działaczy społecznych i historyków żydowskich, obracały się przede wszystkim wokół kultury i języka żydowskiego. Auerbach, która już we Lwowie rozpoczęła pracę jako tłumaczka z jidysz, w swoich tekstach opiewa ginący świat żydowskich legend i twórczości ludowej. W reportażu z Rumunii przemierza Bukareszt w poszukiwaniu ostatnich żydowskich śpiewaków, w innym artykule zagłębia się w świat chasydzkich opowieści3. Jednocześnie pisze jednak o nowej kulturze żydowskiej, której rozkwitu jest świadkiem. Opisuje pionierów filmu żydowskiego w Polsce, rewolucyjną działalność „Jung Teater” pod kierownictwem Michała Wejcherta, twórców i artystów, którzy, jak pisze, „wbrew strasznej depresji, która nasuwa się coraz bardziej na życie żydowskie w Polsce, chcą właśnie teraz dać dowód żydowskiej żywotności, żydowskiej potencji twórczej”4. Auerbach nie tylko tworzy kronikę kultury żydowskiej, ale też podkreśla jej związek z nową żydowską tożsamością i świadomością narodową. Jej bohaterami, na równi z twórcami kultury, są działacze społeczni, wśród nich Cecylia Klaftenowa, aktywistka na rzecz szkolnictwa zawodowego i edukacji kobiet, której portret entuzjastycznie kreśli w jednym z artykułów5.
Po tych tekstach pełnych optymizmu, energii i wiary w przyszłość następuje natychmiastowy przeskok do getta warszawskiego. Tu Auerbach pozostaje wśród opisywanych przez siebie przed wojną artystów i pisarzy, ale patrzy już na nich z zupełnie innej perspektywy. Teraz jest kierowniczką kuchni ludowej – miejsca, gdzie najlepiej widać postępującą w przerażającym tempie zagładę getta warszawskiego. Jest więc działaczką społeczną, ale pozostaje też badaczką. Z kronikarki rozwoju kultury żydowskiej w Polsce przeobraża się w osobę, która dokumentuje jej upadek. Jak sama pisze, jako jedyna ocalała ze współpracujących z Archiwum
