74 „Dror”, nr 5 [3]
zacnymi Żydami. Zacnymi, właśnie zacnymi! Zacni: w dziele Mendelego, w którym wszystkich on odmalowuje… Kiedy Mendele maluje zacnych Żydów, są oni zacni. Na Mendele można polegać! Nie pieści się ze swoimi Żydami… Bierze Żydów z Kabcańska takich, jakimi są, nie b[…]b ich.
Kabcańsk jest wypełniony uczonymi, woźnicami b[…]b także, a przede wszystkim biednymi ludźmi, wieloma biednymi ludźmi jak Bet Hamikdesz190, kohenami i lewitami. Roi się w Kabcańsku od biednych ludzi, gotuje się tam żydowskie życie. Żydowskie miejsce na ziemi. Kabcańsk nie jest taki silny, bb[…]bb Kabcańsk nie zostanie zapomniany. Zapomniane zostanie to, co się kończy! Kabcańsk się nie skończył. Kabcańsk się zmienił. Zmienił się w pracujący lud w Erec Israel, w żydowski ruch wolnościowy, wszystko z b[…]b wielkiej żydowskiej przeszłości, która nie wyparowała z Kabcańska.
Mendele – wielki malarz Kabcańska.
Ach, gdyby wspaniały artysta nie został porwany przez haskalę b[…]b razem z przeciętnością, z przeciętną b[…]b ówczesną inteligencją, mniej by zgrzytał zębami i piórem nad żydowskim b[…]b i biedą. Odrobina ciepła i serdeczności dla Kabcańska wzbogaciłaby i jego, i Kabcańsk, jak b[…]b prorocy grzeszny naród Izraela i z nim również siebie…
[21] Haskala fascynowała. Zafascynowała też najmądrzejszych, najbardziej utalentowanych, miała urok również zewnętrzny, była b[…]b, owocem granatu z pięknym złym duchem w środku, ze skórką, której nie można się oprzeć. Ta „siła niebieska” wywiodła wiele z naszej najlepszej młodzieży na gojskie drogi, gdzie pozostali jeżeli nie w całości, to połowicznie… O mało nie wygrały one i nie zgubiły również mnie. Wielu tych biedaków jest z nami, to znaczy pomiędzy nami. Pozostali tu niejako wbrew własnej woli, zmuszeni… Wymuszona miłość… bardziej podobna jest do nienawiści niż do miłości… Zawsze nam mówili o moralności, karali, pokazywali błędy, szukali ich… I nie widzieli zalet.
Błędy były, nawet duże. Sednem sprawy są zalety. Zalety narodu, jeżeli je ma, tkwią w nim głębiej niż wady… W dodatku nie mogą ludzie, którzy nie mają w sobie wystarczająco dużo miłości, którzy nie są obdarzeni wielką miłością do swojego narodu, karać go i pokazywać mu jego błędów… Matka może wszystko, nawet dać klapsa. Matka zna swoje dziecko, nie uczyni żadnej niesprawiedliwości. Jej miłość do niego, którą jest ono przesiąknięte, pozwala na to, zdejmuje z niego winę. Artysta – choćby największy – nie może tego.
Twórz, pisz, maluj – tylko nie karz! Bez odpowiedniej miłości [nie] jesteś do [tego] powołany!
Mendele zgrzyta zębami na żydowskie wady, nawet prawdziwe, b[…]b razem z karami dawnego moralisty. Prorok karał, bo zbliżył się do grzesznika, nie po to, by zbadać i wychwycić jego ukryte cechy i je odmalować. Prorok podszedł blisko, bliziutko, tam gdzie przestaje się widzieć i mocniej b[…]b. Prorok podszedł blisko, przeniknął między nich, osiedlił się tam, w ich krwi, w ich wnętrznościach, jak Jonasz we wnętrzu wieloryba… I zrobił tam… pogrom. Żadni z b[…]b Izraela nie uczynili nam takiego pogromu jak prorocy. I wyszło nam to na zdrowie.
