29 stycznia 1942, Warszawa. Relacja 24-letniego młodzieńca, dotycząca ucieczki z Warszawy we wrześniu 1939 na wschód, do Białegostoku, skąd wyjechał dobrowolnie do pracy w Witebsku. Opis warunków życia w Związku Radzieckim oraz relacja z powrotu do Białegostoku, a następnie do Warszawy w grudniu 19391
Z Warszawy do Witebska i z powrotem
Moje „curriculum vitae”
Lata dziecięce
Urodziłem się w Warszawie 21 listopada 1918 roku. Mój ojciec był wykwalifikowanym robotnikiem, pracował u kogoś przy wyrobie dziecięcego obuwia. Moje pierwsze wspomnienia to: mam 3 lata, moja matka w ciąży idzie rodzić do izby porodowej. Ojciec nie ma mnie z kim zostawić, zabiera więc mnie tam ze sobą. Chowam się pod połami ojcowskiego palta, bo boję się sióstr, które się wokół krzątają. Gdzieś w wieku 5-6 lat rozpoczynam naukę w tradycyjnym chederze1 2, który mieścił się na ul. Zamenhofa 39, mój mełamed (nauczyciel) nazywał się Grinszpan. W chederze uczyłem się dwa lata Chumisz z Raszi3, księgi: Jehoszua, Szoftim4, i rozpocząłem Misznajot5. Od tych opowieści z Jehoszua i Szoftim dostawałem silnych dreszczy. W tym chederze byłem do 8 roku życia. Wówczas zachorował mój brat i mama z dziećmi pojechała do Otwocka; przez pół roku chodziłem do szkoły utrzymywanej przez tamtejszą gminę żydowską. Był to już rok 1927. Szkoła gminna niczym specjalnym nie zapisała się w mojej pamięci, chyba tylko tym, że przed pójściem do domu zawsze biliśmy się z innymi chłopakami.
Po półtora roku wróciliśmy z Otwocka do Warszawy. Rodzice chcieli mnie posłać do szkoły powszechnej dla dzieci żydowskich na ulicy Bonifraterskiej, ale to się nie udało, wówczas zacząłem uczęszczać szkoły Talmud Tory6 na ul. Gęsiej 45.
1 Do relacji dołączona adnotacja H. Wassera w jęz. poi.: „Wrzesień 1939 - styczeń 1940 Warszawa-Witebsk-Warszawa. Wędrówki w 1. roku wojny. Spisał Abraham Lewin, relacjonuje b[yły] działacz młodzieżowy i związkowy (zw. drukarzy). Nazwiska jego nie znałem”. Charakter pisma znany z innych dokumentów sporządzonych w ARG.
2 Cheder— patrz: Święta, obrzędy żydowskie...
3 Chumisz (właśc. Chumasz; hebr.: piąty) — Pięcioksiąg, tj. Pięć Ksiąg Mojżeszowych.
4 Jehoszua i Szoftim — księgi Jozuego i Sędziów z drugiego działu Biblii hebrajskiej. Newiim (hebr.) — Prorocy.
5 Misznajot (hebr.) — Miszna, ustna nauka przyswajana przez powtarzanie. Misznę utożsamiano z Torą ustną i przeciwstawiano Torze pisanej, której nauczano przez głośne czytanie. Twórcy Miszny nazywani byli tannaitami (hebr.: nauczyciel). Działali od III w. p.n.e. do końca II w. n.e. Początkowo każda szkoła tannaitów miała własną Misznę. Patrz: Święta, obrzędy żydowskie...
6 Talmud Tora — instytucja edukacyjna dla sierot i biednych dzieci, utrzymywana przez gminę żydowską. Patrz: Święta, obrzędy żydowskie...