Początek 1942, Warszawa. Dwie relacje spisane przez rabina Szymona Huberbanda.
1. Relacja 22-letniej cbałucki, uciekinierki z podkrakowskich Krzeszowic, najprawdopodobniej Racheli Zilberberg, dotycząca głównie okupacji sowieckiej Kresów Wschodnich, szczególnie Wilna, oraz początków (do października 1941) okupacji niemieckiej\
2. Anonimowa relacja uciekiniera z Warszawy, dotycząca stosunków na tzw. Zachodniej Białorusi oraz pierwszych miesięcy pod okupacją niemiecką, szczególnie położenia ludności żydowskiej w Białymstoku, a także opis przeprawy do Generalnej Guberni2
I. Zagłada gmin na terenach zajętych latem 1941 roku
Wilno — i okolice.
Niestety, to nie żaden ponury sen, ani chorobliwa fantazja czy zła legenda, ale zwyczajna prawda i gorzka rzeczywistość.
Wojenne przeżycia 22-letniej żydowskiej dziewczyny.
Gdy wybuchła wojna 1 września 1939 roku, byłam w kibucu przygotowującym do wyjazdu do Palestyny (hachszara kibuc3), który znajdował się w Krzeszowicach, 30 kilometrów od Krakowa.
Na drugi dzień po wybuchu wojny przeszły przez Krzeszowice tłumy ludzi, którzy uciekali z różnych miejsc na Śląsku.
Wśród nas zapanowała wielka panika i popłoch. Także my postanowiliśmy opuścić nasze dotychczasowe miejsce i uciekać do Krakowa.
4 września opuściliśmy Krzeszowice. Droga była pełna tysięcy ludzi, mężczyzn, kobiet i dzieci, Żydów i chrześcijan. Wszystko ciągnęło w kierunku Krakowa. Droga była wyścielona walizkami, paczkami i pakunkami, przeróżnymi rzeczami pozostawionymi przez uciekających w panice i ogarniętych strachem ludzi. Nawet opanowani i spokojni nie wyciągali ręki, żeby podnieść jakiś niezwykle cenny przedmiot, bo poza życiem wszystko inne nie miało żadnej wartości.
Kiedy przybyliśmy do Krakowa w godzinach wieczornych, miasto było bombardowane. Udaliśmy się na przedmieście Bonarka do jednego z naszych kibuców, ale zamiast znaleźć spokój i bezpieczeństwo, jak oczekiwaliśmy, zastaliśmy tam taką samą panikę i niepokój jak w Krzeszowicach.
1 Pierwsza relacja — zeszyty 1-2 (k. 1^10), druga — zeszyty 3-5 (k. 41-72), pod sygn. 935 jedynie mpis odpisu pierwszej relacji; opublikowana w „Bleter far geszichte” (XX1/1993) przez Rutę Sakowską i Tomasza Kuberczyka.
2 Na pierwszej stronie relacji sygn. 935 rękopiśmienny dopisek w jęz. żyd.: „Sz. Huberband”, do relacji dołączone noty H. Wassera w jęz. poi.: „Zagłada gmin żyd[owskich] na terenach okupowanych” oraz „protokołował i zebrał rabin Szymon Huberband” i w jęz. żyd.: „Zagłada gmin żydowskich na okupowanych terytoriach. Lato 1941”.
3 Hachszara kibuc (hebr.) — obóz przygotowawczy.