sowieckiego jak bóg. Nie mogło być więc mowy o piętnowaniu tych ludzi jako antysemitów, a historia Żydów musiała być siłą rzeczy pominięta. Podobnie rzecz miała się Suworowem6, którego reżym sowiecki przedstawił w aureoli chwały, zaś Napoleona I7, walczącego w imię haseł rewolucyjnych, uważał za imperialistę. Zrozumiałym też jest, że w podobnych warunkach nauka historii była nie do pomyślenia, a dodać w tym miejscu należy, że komuniści żydowscy uważali, iż wszelki narodowy odruch żydowski jest przestępstwem popełnianym wobec partii.
Literatura żydowska w Sowietach uznawała Pereca, Szaloma Alejchema, Mendelego8 i pisarzy nowszych. Perec i Mendele byli uważani za ludzi masy, którzy tworzyli wyłącznie dla ludu. Literatura hebrajska, jako reakcyjna, była zwalczana.
Jeżeli chodzi o szkolnictwo żydowskie w Wilnie, to po wkroczeniu bolszewików wznowiono dawne żydowskie szkoły, a hebrajskie zmieniono na żydowskie. Frekwencja jednak również tu była znacznie mniejsza niż przed wojną. W bardzo szybkim tempie następowała w Wilnie asymilacja żydowskiej młodzieży. Żydzi w ZSRR byli bowiem jedynym narodem, który nie miał ani swojej historii, ani literatury średniowiecznej, nie mówiąc już o dawniejszej, a tym samym brakło owego nieodzownego czynnika podtrzymującego odrębność narodową ludności żydowskiej. Inteligencja żydowska posyłała dzieci do szkół rosyjskich, pomimo że były szkoły żydowskie, polskie i litewskie. — Po wkroczeniu bolszewików zaczęło społeczeństwo żydowskie na gwałt się rusyfikować, z zapałem przystąpiono do nauki języka rosyjskiego i przyjęto cały rosyjski system nauczania. Była to tzw. dziesięciolatka sowiecka. Dzieci do lat 7 uczęszczały do ogródków, następnie szły do szkół powszechnych, a wreszcie do 10-klasowych gimnazjów i na uniwersytety. Element nauczycielski w szkołach pozostawiał bardzo wiele do życzenia. Nauczycielami pozostawali ludzie bez odpowiedniego wyszkolenia pedagogicznego. Wyraźnie faworyzowano przy tym ludzi z partii i obsadzano nimi posady nauczycielskie. Zdarzały się wypadki, że maturzyści należący do partii, wykładali w niższych klasach gimnazjum.
Antysemityzm za czasów litewskich nie był ze strony Polaków okazywany, bo Polacy sami znajdowali się pod bardzo srogim batem litewskim. Często miały miejsce aresztowania i bicie Polaków, nie pozwalano na ulicach rozmawiać po polsku i nie otwierano polskich szkół. Za czasów zaś bolszewickich wzmógł się w silnym stopniu prąd antysemicki u Polaków. W dużej mierze ponoszą za to winę Żydzi sami. Wykorzystywali oni sytuację w ten sposób, że przy każdej okazji śmiali się z Polaków, wykrzykiwali: „To już nie jest wasza Polska, minęły te czasy” itp. Często denuncjowali Żydzi Polaków za rzekome przezywania „Żydowska morda”, a w następstwie tego osadzano Polaków w więzieniach i wysyłano ich na Sybir.
6 Aleksandr Suworow (1729-1800) — generał rosyjski, pogromca powstania kościuszkowskiego.
7 Napoleon I (1769-1821) — cesarz Francuzów w 1. 1804-1815.
8 Icchak Lejb Perec (1852-1915), Szołem Alejchem (Salomon Rabinowicz, 1859-1916), Mendele Mojcher Sforim (Szołem Jaków Abramowicz, 1836-1917) — klasycy literatury jidysz.