Tak samo postąpił kierownik wzorowego internatu dziecięcego przy Mylnej 18,
który [15] nie opuścił swych dzieci do ostatniej chwili i razem z nimi poszedł na
Umschlagplatz, a stamtąd do Treblinki2129. Powinniśmy pochylić głowy przed tym bezużytecznym i może niepotrzebnym męczeństwem naszych najlepszych pedagogów.
Spośród działaczy społecznych, których zabrano w czasie wysiedlenia, należy
w pierwszym rzędzie wymienić Szachnę Froima Sagana, lidera P[oalej] S[yjon]
Lewicy. Przed wojną Sagan odgrywał ważną rolę w ruchu P[oalej] S[yjon]. W swoim mieście rodzinnym, Krakowie, stworzył młodzieżową organizację „Jugent”, a następnie zorganizował [oddział] partii P[oalej] S[yjon]. Rósł wraz z ruchem i wyrósł na jedną z czołowych postaci w polskim i światowym ruchu P[oalej] S[yjon]. W czasie tej wojny znacznie rozszerzył się krąg oddziaływania Sz[achno] Sagana. Stał się on jednym z najpoważniejszych działaczy żydowskiej Warszawy. W żadnej sprawie społecznej nie podejmowano decyzji, nie wysłuchawszy jego ważkiego zdania. Był jednym [16] z kierowników ŻTOS, organizował szkolnictwo podczas wojny i w ogóle był jedną z najwybitniejszych osobistości w Warszawie. Sagan z pobłażaniem odnosił się do wszelkich środków zapobiegawczych stosowanych przeciwko blokadom. Nie chciał słyszeć i wiedzieć ani o kryjówkach, ani o papierach z szopów, które na początku były pomocne. Był i pozostał optymistą i wierzył, że będzie dobrze i że przeżyje wojnę. Uważał, że każdy Żyd jest żołnierzem, a każdy żołnierz powinien liczyć się z tym, że dostanie kulę w łeb, a jeśli kula go ominie, to jego szczęście. W kwietniu [1942], kiedy rozpoczęła się akcja, wszyscy prosili go, żeby się ukrył, gdyż jako były działacz polityczny, radny Gminy, naraża się na niebezpieczeństwo2130. On jednak wyśmiewał wszystkie ostrzeżenia i nadal nocował w domu. Sagan razem ze swą żoną i 2 dzieci padli ofiarami pierwszej wielkiej, niemieckiej blokady na Nowolipiu. Ulicę tę miano oddać robotnikom szopu Schultza2131. [17] Podczas blokady nie było Sagana w domu.
Gdy się dowiedział, że na Nowolipiu odbywa się blokada, poszedł do domu i całą
rodzinę zastał już na podwórzu. Stąd udali się rzędami na Umschlag, skąd wysłano ich razem z innymi do Treblinki. Pisarz Szyja Perle z tego samego mieszkania zaryzykował i nie zszedł, i ocalał.
Sonia Nowogródzka2132, eaktywnae działaczka Bundu, wiele zdziałała podczas
obecnej wojny w dziedzinie niesienia pomocy dzieciom, zwłaszcza zaś w dziedzinie szkolnictwa. 17 kwietnia figurowała na liście skazanych na śmierć. Ukrywała się przez dłuższy czas. Wpadła podczas jednej z blokad na Nowolipiu i wysłano ją na Umschlagplatz.
Wielu działaczy z obozu syjonistycznego wzięto z szopów szczotkarskich, które
mieściły się na Świętojerskiej. W czasie selekcji na Niskiej esesmani zatrzymali się na
2129 Chodzi o Arona Konińskiego.
2130 Zob. dok. 154.
2131 Dalej skreślone: Sagan razem z całą rodziną zmuszony został do ustawienia się w szeregu na podwórzu i stamtąd dokładnie […].
2132 Sonia (Szejne Gitł) Nowogródzka (1893 lub 1894–1942), działaczka Bundu, pracowała najpierw jako modystka, potem jako nauczycielka w Szkole im. B. Grossera (ul. Karmelicka 29), czynna w ruchu CISZO i SKIF, żona działacza bundowskiego Emanuela Nowogródzkiego. W getcie członkini CK podziemnego Bundu i działaczka JIKOR, organizatorka tajnego nauczania. Zginęła w czasie wielkiej akcji; zob. Żydowska Samopomoc Społeczna, dok. 250 i in.
