mb63

W wieku 56 lat w niedzielę rano [27 XII 1925] zmarła w Warszawie słynna artystka żydowska Estera Rachela Kamińska. Była aktywna na scenie przez 33 lata. Zadebiutowała w roli Mirele w sztuce "Kołdunie" ("Kiszefmacherin") [Czarownica] [A. Goldfadena] w 1892 r. Z czasem stała się "dumą teatru jidysz". Swoimi kreacjami w "lepszych" [literackich] sztukach żydowskich oraz w dramatach klasycznych zjednywała dla teatru jidysz nawet ludzi zwykle trzymających się z dala od widowni teatru jidysz. Dzięki jej osiągnięciom artystycznym ostatnie 28 lat w życiu teatralnym Europy można nazwać epoką Estery Racheli Kamińskiej. Jej sukcesy artystyczne można uznać za triumfy nowego teatru jidysz. Przed kilku miesiącami, już poważnie chora, aktorka wypowiedziała się dla "Literarisze Bleter". W nekrologu cytuje się jej słowa o "słodko-gorzkim" losie osoby, która na dobre i złe związała swój los ze sceną jidysz. Cytat ten, nie tylko ze względu na treść, ale i styl, stanowi przyczynek do badania roli kobiety w teatrze jidysz i jej samoświadomości. Nekrolog ilustruje fotografia aktorki z 1902 r.

mb107

Na zdjęciu następujący członkowie Zarządu Głównego Związku Artystów Żydowskich w Polsce (od prawej do lewej): M. Juwiler, D. Marsalow, S. Rozen, D. Lui, Ch. Sandler, A. Rotman, H. Fiszer, dr M. Weichert, I. Nożyk, I. D. Lederman. Nazwiska członków zarządu, których brak na zdjęciu: Sz. Landau, W. Nejhojz.

mb74

Początek autobiografii artystki poświęcony jest dzieciństwu i sytuacji rodzinnej. Dowiadujemy się, że aktorka urodziła się w 1870 r. w miejscowości Porozów w guberni grodzieńskiej. Pewne novum stanowi informacja, że chociaż ojciec sam zaliczał siebie do „klekojdesz” (funkcjonariuszy gminy), ona – najmłodsze z siedmiorga dzieci, zapamiętała go jako „luftmencza” (człowieka bez konkretnego stałego zajęcia). Swoją rodzinę nazywa „kantorską”, ponieważ jeden jej brat był chazenem w Niemczech, a drugi w Polsce. Dom rodzinny przedstawia jako położony w pobliżu takich instytucji żydowskich (i jednocześnie miejsc), jak szul [synagoga], bes-medresz [dom studiów i modlitwy] i hegdesz [przytułek dla biedaków]. Zauważa, że na jej edukację składał się jeden semestr lekcji u rebicyn i nauka pieśni żydowskich i nieżydowskich od koleżanek i „bachurim” [młodzieńców] z besmedreszu. Kamińska wspomina, że do 1887 r. (czyli do wieku 17 lat) nigdy nie była w teatrze. Ale gdy się dowiedziała, że „Eldorado” w Warszawie poszukuje odtwórczyni ról dziecięcych, była gotowa podjąć to wyzwanie. Na przeszkodzie stanęli jednak rodzice, którzy uważali to za „chilul-haSzem [profanację Imienia Bożego]. Po śmierci rodziców, w 1892 dołączyła do zespołu [Mojsze] Weisfelda i „starszego” Szwarcbarda [Dawida] jeszcze pod panieńskim nazwiskiem Halpern. Od razu, jak twierdzi, została primadonną. Jej pierwszą rolą była Mirele w sztuce [A. Goldfadena] „Czarownica”. Rok później wyszła za mąż za Abrahama Icchaka Kamińskiego. Oboje przejęli kierownictwo zespołu i wyruszyli na objazd prowincji. Aktorka wraca myślą do prymitywnych warunków, w jakich przychodziło im wtedy występować. Nadmienia, że musieli udawać, że grają po niemiecku, a nie w jidysz (choć wprost nie mówi o wprowadzeniu zakazu przedstawień w jidysz w Cesarstwie Rosyjskim w latach 1883-1905). Podaje z pamięci przykład fragmentu przerobionego na „niemiecki” (w przypisie zamieszcza się dla porównania brzmienie oryginału).

mb99

Anons spektaklu inauguracyjnego "Kunst Teater" Maurice'a Schwartza w Teatrze Kamińskiego, ul. Oboźna 1-3; uroczyste otwarcie - 1 X 1935; przedstawienie inauguracyjne - "Josie Kalb" wg I.I.Zingera; dramatyzacja i reżyseria M. Schwartz; muzyka Leon Kucin; taniec Lilien Szapiro; dekoracje Aleksander Czertow; Zespół: D. Blumenfeld, H. Gotlib, A. Goldenberg, F. Garbarz, M. Garbarz, H. Hart, M. Wicher, I. Turkow, N. Lipman, M. Lipman, A. Morewski, A. Samberg, K. Segałowicz, H. Fiszer, Sz. Kon, A. Kurc, R. Klejnlerer, Sz. Rozen, I. Rotszejn, D. Szajewicz, D. Szapiro, Maurice Schwartz, A. Sztejn i in.; dekoracje, kostiumy, peruki, aparaty oświetleniowe "specjalnie przywiezione z Ameryki".

mb100

Informacja o obecnej działalności oraz planach repertuarowych Żydowskiego Teatru Artystycznego Maurice'a Schwartza [w Nowym Jorku], ilustrowana zdjęciami aktorów z tego zespołu. Aktualnie grana jest dramatyzacja (pióra M. Schwartza) trylogii powieściowej Sz. Asza "Draj sztet" ["Trzy miasta"]. Poprzednio powodzeniem cieszyły się dwie adaptacje sceniczne powieści I.I. Zingera "Josie Kałb" i "Brider Aszkenazi" ["Bracia Aszkenazy"]. W ten sposób Schwartz wciela w życie swój plan zapoznawania żydowskiej młodzieży amerykańskiej z twórczością najlepszych pisarzy jidysz. Wśród pozycji planowanych na obecny sezon wymieniane są utwory: "Esterke" A. Cejtlina, nowy dramat H. Lejwika "Wer iz wer?" ["Kto jest kto"] (o problemie rasowym w Ameryce), nowa komedia O. Dymowa "Der amerikaner Meszijech" ["Amerykański Mesjasz"]. Muzyka do wszystkich inscenizacji - Szolem Sekunda, dekoracje - Szmul Liew, tańce - Lilien Szapiro. Na zdjęciu przedstawiony jest Maurice Schwartz i następujący członkowie jego zespołu: Samuel Goldinburg, Jakow Ben-Ami, Berta Gerstin, Helen Beverly, Ana Apel, Liuba Kadison, Paul Baratow, Izydor Keszir (Cashier), Michal Goldsztejn.

mb101

Genia Szlit 9 lat temu przybyła z Charkowa do Rygi z Juliusem Adlerem na gościnne występy. Po kilku latach wyruszyła na występy do Kowna, Warszawy, Wilna, Łodzi i innych miast polskich. Następnie wyjechała w objazd Jugosławii i Czechosłowacji. Swoje wrażenia stamtąd opisywała na łamach "Literarisze Bleter". Ostatnie kilka sezonów grała znowu w Rydze (w Jidisz Miutim Teater [Żydowskim Teatrze Mniejszościowym] ), gdzie zdobyła popularność. Stamtąd wyjechała do Nowego Jorku na zaproszenie Maurice'a Schwartza. Występuje w inauguracyjnym przedstawieniu Kunst-Teater [Teatru Artystycznego] "Draj sztet" wg Szaloma Asza. Powierzono jej rolę żony adwokata Halperina. Nowojorska prasa żydowska pozytywnie wyraża się o jej grze.

mb102

Recenzja łódzkiej inscenizacji "The Tempest" Szekspira w tłumaczeniu na jidysz. Omówienie zawiera wykaz ról z wykonawcami oraz spis współtwórców inscenizacji. Recenzent odnosi się do różnych interpretacji "Burzy", miejsca dzieła w twórczości "barda" oraz związku z jego biografią. Dotychczasowe sceniczne interpretacje dramatów "stradfordczyka" ("Szejlok", "Otello") ocenia jako poprawne, podkreślając ich wychowawcze oddziaływanie na widza i aktora. Tym razem jednak po raz pierwszy w Polsce "największy reżyser", wielki dekorator, muzyk "o wysokiej kulturze" i choreograf - wszyscy z nieżydowskiego polskiego świata, zdecydowali się podjąć współpracę z żydowskimi aktorami nad pięknym utworem z repertuaru powszechnego. Autor zaznacza, iż ze strony żydowskiej gotowość do współpracy nie wynikała, jak wiele innych przejawów nadmiernego podziwu dla nie-Żydów, ze służalczej postawy gettowej, lecz z dobrej woli, pragnienia, aby coś ważnego osiągnąć, udowodnić. Leon Schiller musiał się dopasować do ograniczonych możliwości sceny jidysz. Recenzent chwali precyzję reżyserii, wartościowość pełnych fantazji dekoracji i kostiumów, czar muzyki, poetyczność, kolektywny duch i zgranie aktorów. Na bankiecie po premierze Leon Schiller wyróżnił Abrahama Morewskiego i Mojżesza Lipmana. Sprawozdawca spośród aktorów docenia ponadto E. Goldenburg, W. Godika, A. Kurca, Sz. Kona, D. Szapiro.

mb103

Obszerna informacja nadesłana przez Autora (znanego w Polsce, ale przebywającego aktualnie w USA) o przygotowywanej publikacji dotyczącej teatru jidysz, z prośbą o pomoc i współpracę. Zalmen Zylbercwajg już od kilku lat zajmuje się zbieraniem materiałów do redagowanego leksykonu teatru jidysz. Początkowo miał to być rodzaj "pinkasu" (tj. kroniki). Miał się składać z następujących 5 części: 1) historia teatru jidysz od I wojny światowej począwszy; 2) szereg poważnych esejów ["majmorim"] największych ekspertów ["mumchim"] od czasów najstarszych do najaktualniejszych; 3) wykaz ["reszime'] bibliograficzny całego drukowanego repertuaru teatru jidysz (sztuki wraz ze streszczeniami); 4) wspomnienia aktorów i działaczy teatralnych; 5) leksykon [biograficzny] żydowskich [jidyszowych] aktorów, dramaturgów, tłumaczy, recenzentów i działaczy ["askonim"] teatralnych. Wybór daty początkowej wynikał z jednej strony ze stanu badań (książki I. Schippera i B. Gorina obejmujące historię teatru jidysz do I wojny), z drugiej strony z faktu pojawienia się po 1914 r. interesujących zjawisk teatralnych wartych utrwalenia (Wilner Trupe, Kunst Teater Maurice'a Schwartza, Państwowy Teatr Jidysz w Moskwie). Repertuar miał kontynuować, uzupełniać i korygować wykaz zamieszczony w książce B. Gorina. Co ciekawe, przeznaczony miał być dla praktyków teatralnych (zespołów jidysz zawodowych i amatorskich). Dlatego obejmować miał streszczenie, wykaz postaci oraz opis dekoracji, aby trupy rozważające wystawienie jakiejś pozycji mogły wstępnie ocenić, czy posiadają stosowne siły i środki. Publikacja miała zostać wzbogacona o wspomnienia uczestników wydarzeń, dotychczas rozrzucone w prasie żydowskiej na całym świecie. Ponieważ jednak zadanie bardzo się rozrosło, autor postanowił zacząć od samego leksykonu, rezygnując na razie z myśli o kompleksowym "pinkasie".

mb104

Recenzja z przedstawienia polskiego wg "Dziejów grzechu" S. Żeromskiego w Teatrze Polskim w Warszawie, adapt., insc. i reż. L. Schiller. Na początku autor recenzji tłumaczy się ze swojego przekładu na jidysz tytułu. Zamiast bardziej konwencjonalnego wariantu „Geszichte fun zind”, zaproponował wersję dosłownie oznaczającą „Drogę grzechu” jako lepiej oddającą tempo gry – tempo raczej zamierzone, niż osiągnięte. 43 szybko zmieniające się odsłony odzwierciedlać miały niepokój współczesnego człowieka. Recenzent zestawia cechy formy dramatycznej i narracyjnej. Z uznaniem wyraża się o pomyśle dosłownego przeniesienia na scenę epizodów z powieści, w miejsce tradycyjnego dopisywania i uzupełniania materiału narracyjnego dla stworzenia „adaptacji scenicznej”. Porównuje „Dzieje grzechu” z innymi tego typu próbami w teatrze polskim („Anna Karenina” wg L.Tołstoja, „Zbrodnia i kara” wg F. Dostojewskiego, „Sanin” wg N. Arcybaszewa) i jidysz („Fiszke der krumer”wg Sz. Abramowicza, „Tewie der milchiker” wg Sz. Rabinowicza, „Motke ganew”wg Sz. Asza, „Giber in kejtn” wg V. Hugo, „Gloknklinger fun Notre-Dame” wg V. Hugo). Weichert chwali L. Schillera jako „prawdziwego” reżysera. Wyróżnia jego wcześniejsze inscenizacje „Kniazia Patiomkina” T. Micińskiego, „Róży” S. Żeromskiego, „Nie-Boskiej komedii” Z. Krasińskiego. Jednak wskazuje też na wady spektaklu, zwłaszcza brak powiązania między scenami oraz niejednolitość i meandryczność w reżyserii i scenografii ([K.] Frycza]). Sprawozdawca nie pomija także głównych kreacji aktorskich [Marii] Modzelewskiej (Ewa Pobratymska) i [Bogusława] Samborskiego. Recenzja kończy się omówieniem kontrowersji, jakie wywołał spektakl. Obrzucanie sceny zgniłymi jajami i balonami z substancją cuchnącą okazało się jednak o tyle dobroczynne, że doprowadziło do radykalnej poprawy frekwencji. „Nigdy nie wiadomo, skąd przychodzi jeszue [ocalenie]” – konkluduje filozoficznie reżyser i krytyk w jednej osobie.

mb105

Informacja, że do Wilna na kilka dni przybył utalentowany artysta żydowski Bencjon Cukierman. W mieście jest już znany i to nie tylko z racji cieszących się powodzeniem wystaw w 1915 i 1919 r. Malarz urodził się w miasteczku Lebedewe [Liebiedziewo?] w guberni wileńskiej. Uczęszczał do jesziwy wileńskiej, aż przypadkowo odkryto jego uzdolnienia i skierowano do lokalnej szkoły plastycznej. Jako artysta jeszcze stosunkowo młody już miał swoje wystawy indywidualne w Paryżu, Moskwie, Petersburgu. (Także mieszkańcy Warszawy i Krakowa mieli okazję oglądać jego prace). Aktualnie Cukierman przybywa do Wilna z Jerozolimy, gdzie przewodniczył Żydowskiemu Związkowi Artystów.

mb106

Krótka notatka informująca, że w Wilnie aktualnie przebywają byli członkowie "Wilner Trupe" Chane Braz i Aleksander Sztejn. Zostali oni zaproszeni na nadchodzący sezon do Państwowego Teatru Żydowskiego w Rydze. [Chane Braz ur. 1895, zabita przez nazistów. Urodziła się we wschodniej Polsce. Jako dziecko przez pewien czas mieszkała u krewnych w Wilnie, gdzie uczęszczała do szkoły. Już w 12 roku życia była zmuszona podjąć pracę. W 1919 r. wstąpiła do Wileńskiego Jidyszowego Studia Dramatycznego. Potem przyłączyła się do "Wilner Trupe" [Trupy Wileńskiej]. W tym ambitnym zespole dramatycznym zajmowała ważne miejsce jako odtwórczyni ról charakterystycznych, m.in. Zinajdy w "Ten, którego biją po twarzy" L. Andrejewa, Judyty w sztuce "Uriel Acosta" K. F. Gutzkowa, Mejty w sztuce "Pusta karczma" P. Hirszbejna, Tamar w "Amnon i Tamar" Sz. Asza, Sary w "Sabataju Cwi" J. Żuławskiego. Potem wyjechała do ZSRR, gdzie z powodzeniem występowała w Charkowie, Kijowie, Odessie. We wrześniu 1928 ponownie wstąpiła do Trupy Wileńskiej. Już pozostała w Polsce, wyjeżdżając na tournees po prowincji oraz występując z "koncertami słowa".

mb61

W Wilnie trwają przygotowania do jubileuszu dwudziestolecia działalności artystycznej Sz. Kutnera. Artysta ten cieszy się uznaniem w różnych kręgach wileńskich odbiorców, od masowego widza do konesera. Ten pełnokrwisty, autentyczny i niezafałszowany artysta przeszedł ciężką drogę w zawodzie. Jego możliwości aktorskie okazały się wszechstronne. Sprawdza się w żydowskich operetkach wydaje się ludowy. W repertuarze europejskim - swobodny i żywy. Jednakowo dobrze wygląda w chasydzkiej kapocie i w salonowym fraku. W sztukach europejskich nie daje się u niego zauważyć akcentu specyficznego dla operetki żydowskiej. Kutner posiada dar przeobrażania się ze sztuki na sztukę, z postaci w postać. Choć obecnie sytuacja zmusza go do przyjmowania ról w "tanim" repertuarze, wciąż udaje mu się zachować osobowość artystyczną, takt, smak, wyczucie prawdziwej sztuki. Wyrafinowanie, smak, pomysłowość, zrozumienie wykazuje także jako reżyser. Ponadto potrafi zaskakiwać charakteryzacją. Autor kończy swój tekst życzeniami.

mb98

W Teatrze Kamińskiego [w Warszawie, ul. Oboźna 1-3] aktualnie trwają gorączkowe przygotowania do otwarcia tu Kunst Teater [Teatru Artystycznego] Maurice’a Schwartza. Dwadzieścia kilkoro żydowskich aktorów i aktorek, wśród nich wielu/wiele znanych, pracuje pod kierunkiem dyrektora Kunst Teater z Nowego Jorku nad inscenizacją adaptacji powieści „Josie Kałb” I. J. Zingera. Artysta przyjechał z Ameryki (którą musiał opuścić „z różnych przyczyn”) do Polski przed trzema tygodniami i napotkał na drodze tyle przeszkód, że autor nazywa to „sziwe-medure gehenem” – „siedem kręgów piekieł”. A wszystko z powodu ambitnych planów. Gdyby przyjechał tu jak typowy „gwiazdor na gościnnych występach” ze „sztuczydłem” [pjesele], żeby „zmajstrować sobie” „zespolik” [trupełe], który będzie statystował w jego tle - w tle gwiazdy, nie miałby tyle problemów. Ale on wziął do swojej trupy wszystkich najlepszych aktorów i aktorki żydowskie z Polski ([A.] Morewski, [A.] Samberg, [D.] Szapiro, [A.] Sztejn, [M.] Lipman, [D.] Blumenfeld, [K.] Segałowicz i in.), którzy/które wystąpią nie tylko w głównych rolach, ale i w scenach zbiorowych. Przywiózł dekoracje, kostiumy, peruki i aparaty oświetleniowe, jakich nie ma w Europie. Pragnie tu podjąć próbę skierowania poważnej jidyszowej pracy teatralnej na nowe tory. Za pierwszą inscenizacją pójdą następne. Tak w każdym razie wyobraża sobie swoje miejsce w Polsce Maurice Schwartz. „Literarisze Bleter” popiera te plany i zaprasza publiczność na inaugurację Kunst Teater w Teatrze Kamińskiego.

mb01

[Autor tekstu: Hirsz Dawid Nomberg (1876-1927) pisarz, publicysta, działacz polityczny i społeczny; "bohater" tekstu: Josef Winogradow (wł. Józef Wajnsztejn) ur. 1868 Wilno, zm. 1937 USA, śpiewak rosyjskiej opery cesarskiej] Wg Nomberga Winogradow to pierwszorzędny śpiewak europejski, ulubiony rosyjski muzyk, ale jednocześnie żydowski marzyciel. Marzy o operze w jidysz. W środowisku żydowskim na koncertach dominują piosenki ludowe. Występy pozbawione są śmiałości i głębi. Żydzi chcą się rozkoszować tym, co domowe, własne, bliskie. Jednak przyszła pora uwolnienia się od dobrowolnie narzuconego sobie ascetyzmu i samoograniczenia. To dążenie do otwarcia jest wyczuwalne u Winogradowa. Jego koncerty mają charakter punktu zwrotnego, odejścia od tego, co ubogie, łatwe i ograniczone - ku nowym horyzontom dającym nieograniczone możliwości. Zaskakująca nowość w jego występach to połączenie włoskiej i rosyjskiej muzyki, ludowej mowy jidysz i pierwszorzędnego wykonawstwa na europejskim poziomie. Winogradow wykazuje mistrzowskie opanowanie swego materiału głosowego, przejawiające się w bogatym zniuansowaniu każdej nuty. Ponadto posiada wspaniałą dykcję świadczącą o umiłowaniu "mowy ludu". Śpiewak zasługuje na miano prawdziwego żydowskiego artysty i na szerokie i gorące przyjęcie.

mb02

Z Radoszkowic donoszą, że we wsi Powiszin [Powiażyn?] uzbrojona banda napadła na mieszkańca wsi Jana Kunickiego i ukradła mu 1500 dolarów w gotówce i różne rzeczy. W śledztwie ustalono, że banda składała się z 6-8 osób, które po napadzie przekroczyły granicę sowiecką. W związku z napadem policja aresztowała mieszkańca tej samej wsi Mikołaja Rubaszko. Jest on podejrzewany o poinformowanie bandytów o pieniądzach sąsiada i o udział w napadzie. W dzień napadu Rubaszko zmawiał się z dwoma podejrzanymi osobami z drugiej strony granicy sowieckiej. Ponadto wiadomo, że znał miejsce przechowywania przez Kunickiego gotówki.

mb03

Anons przedstawienia Jidiszer Dramen un Komedien Teater [Żydowskiego Teatru Dramatu i Komedii] w Teatrze Miejskim w Wilnie, poniedziałek 2 II 1925 trzecie i ostatnie przedstawienie po cenach zniżonych, od 60 gr. "Der giber in kejtn" [Bohater w okowach, adaptacja "Nędzników" V. Hugo], "dramat życiowy ["lebns-drame"] w 5 odsłonach z epilogiem; dramatyzacja H. Daszewski; w obsadzie: Ajzyk Samberg (jako Jean Valjean), Jonas Turkow, Ida Kamińska, Sz. Kutner, S. Altbojm, A. Kurc, D. Szajewicz, B. Litwina, L. Kuzniecow, A. Lewin, Ch. Buzgan, I. Mandelblit, A. Wronski, B. Epsztejn, A. Domb, D. Blumenfeld; reżyseria: Zygmut Turkow, asystent: B. Epszejn. Specjalna wystawa. Bilety do nabycia w kasie Teatru Miejskiego. Początek przedstawienia 19.30. Po drugim dzwonku widzowie nie będą wpuszczani na widownię. Pełnomocnicy teatru: I. Wejshof, Halpern

mb32

W Moskiewskim Żydowskim Teatrze Kameralnym (państwowym!) odbędzie się premiera nowej inscenizacji komedii satyrycznej Julesa Romainsa "Trouhadec". Zawiera ona jadowitą satyrę na francuski high life. Inscenizacja obfituje w oryginalne pomysły reżyserskie. W twórczości reżyserskiej A. Granowskiego można dostrzec zwrot ku postaciom i typom ogólnym. Według prasy rosyjskiej do sztuki prawie nie wprowadzono skrótów i zmian. Po raz pierwszy inscenizator z takim pietyzmem odniósł się do wystawianego dramatu. Granowski jeszcze wyostrzył satyrę. Dekoracje brały udział w grze - śmiały się i "ironizowały". Dla przykładu przedmioty znajdujące się w tle, zaczęły "wyrażać smutek", kiedy prof. Trouhadec przegrał cały swój majątek w Monte Carlo: posągi opuściły głowy, w termometrze "ze smutku" temperatura spadła poniżej zera etc. Ilustrację muzyczną skomponował L. Pulman, scenografię zaprojektował G. Altman, w roli głównej wystąpili: Michoels i Gertner. [Jules Romains (1885-1972) pisarz, filozof, poeta, dramaturg francuski, członek Akademii Francuskiej; Aleksander Granowski (1890-1937) reżyser teatralny i filmowy, pochodził ze zasymilowanej rodziny, w czasie triumfalnego tournee zdecydował się nie wracać do ZSRR i zostać w Berlinie; w Niemczech reżyserował filmy i przedstawienia teatralne; Solomon Michoels (1890-1948) aktor i reżyser teatru jidysz, wywodził się z ortodoksyjnej rodziny; współpracował z GOSETem]

mb33

W okresie zamieszania spowodowanego "małpim procesem" ["malpes-proces"] wydawnictwo B. Kleckin proponuje zakup i przeczytanie popularnej książeczki (której autorem jest znany darwinista prof. W. A. Talijew) "Charles Darwin" "wos hot er ojfgeton far der menszhejt" (czego dokonał dla ludzkości). Wysyłka za 50 gr. Pieniądze można przesyłać za pośrednictwem PKO, adres Warszawa, Leszno 36, Wyd. B. Kleckin [Walerij Iwanowicz Talijew (1872-1932) radziecki botanik i botanikogeograf, badacz flory Krymu; zajmował się teorią ewolucji, biologią roślin, ochroną przyrody; autor podręczników i książek popularnonaukowych; Postępowanie sądowe, które przeszło do historii jako "małpi proces" miało miejsce w 1925 r. w Dayton w stanie Tennessee. Było to zamierzone działanie Amerykańskiej Unii Swobód Obywatelskich (American Civil Liberties Union, ACLU), która liczyła na przegraną w pierwszej instancji, aby w dalszych instancjach doprowadzić do oceny zgodności z Konstytucją USA świeżo wprowadzonego w stanie Tennessee przepisu zabraniającego nauczania darwinizmu. Oskarżonym był 24-letni nauczyciel szkoły średniej John T. Scopes, który na lekcji przedstawiał teorię ewolucji. W pierwszej instancji skazano go na grzywnę, w drugiej instancji wyrok uchylono z powodów proceduralnych. W procesie obie strony sporu były reprezentowane przez słynnych prawników. Publikacja przekładu książeczki radzieckiego ewolucjonisty stanowi dowód zainteresowania Żydów wydarzeniami na świecie, istnienia taniej literatury popularnonaukowej w jidysz oraz tego, że czytelnicy "Literarisze Bleter"mogli być zainteresowani tego typu wydawnictwami.]

mb35

Na wstępie L. Sznejderman przedstawia swojego interlokutora jako najciekawszego aktualnie reżysera w Polsce. Swoją działalność twórczą artysta rozpoczął w studiu Reduta [J. Osterwy]. Na czoło reżyserów w Polsce wysunął się dzięki eksperymentalnym inscenizacjom na deskach Teatru im. W. Bogusławskiego. Pochodzi z Krakowa. Ukończył studia wyższe we Francji. Zajmował się teorią muzyki i teatru. Ma na swoim koncie artykuły na temat teatru w czasopismach zagranicznych (np. „The Mask” [E. G.] Craiga). Do Polski powrócił w 1917. Spotkanie z dziennikarzem odbywa się wieczorem w pokoju biblioteki w Teatrze Polskim [w Warszawie]. Sznejderman opisuje wygląd i sposób mówienia rozmówcy. Na pytanie o credo artystyczne reżyser odpowiada, że nie posiada. Skarży się, że prowadzi działalność teatralną od niedawna, gdyż wcześniej nie znalazł żadnej sceny, gdzie mógłby pracować. Teatr polski, który zastał, określa jako naiwny i bardzo prymitywny. Twierdzi, że na tym tle nawet najskromniejsza jego praca wydawała się rewolucyjna. „Rzekome [miklojmerszte] eksperymenty” w teatrze polskim były według niego spóźnione i niezadawalające. Najciekawszym zjawiskiem, w jego opinii, jest Reduta, czerpiąca inspiracje z teatru [rosyjskiego] K. S. Stanisławskiego. Jego w zakresie repertuaru interesuje misterium ludowe. Za swoje zadanie jako reżysera uważa wprawienie aktora w stan entuzjazmu [hislajwes, התלהבות] i wydobycie z niego jego artystycznego „ja”. Jest zwolennikiem pracy kolektywnej w teatrze i ma poczucie dużej roli każdego członka zespołu (także np. robotnika sceny). W Teatrze im. W. Bogusławskiego udało mu się stworzyć prawdziwie artystyczną scenę dla szerokich mas. Ale, jak dodaje z goryczą, "u nas" reżyser nie jest niezależny i musi od czasu do czasu rzucić magistratowi i prasie jakąś kość [a bejn], co przyczynia się do powstania chaosu repertuarowego. Sam za jedną z najciekawszych swoich inscenizacji uważa „Opowieść zimową” [W. Szekspira].

mb37

Wystawa Stowarzyszenia Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce została otwarta przy ul. Długiej 26. Wzięło w niej udział kilkudziesięciu artystów. Związek powstał w celu popularyzacji sztuki w szerokich kręgach. Powołano także do życia sekcję miłośników artystów żydowskich, w której prowadzona jest akcja oświatowa. Ponadto raz w miesiącu za małą opłatą członkowie sekcji mogą wziąć udział w ciągnieniu loterii i wygrać wartościowy obraz. Ostatnio zorganizowano też wieczorek-herbatkę dla prasy i sekcji miłośników, z udziałem pisarzy, dziennikarzy i artystów. W ubiegły szabes odbyła się druga "herbatka", tym razem specjalnie dla sekcji miłośników. Cieszyła się ona dużą frekwencją. Prezes Stowarzyszenia Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce Feliks Friedman wygłosił referat na temat impresjonizmu: o wielkich mistrzach koloru wśród impresjonistów, o rewolucji w zakresie światła i koloru, będącej konsekwencją wyprowadzenia malarstwa na świeże powietrze. Zwrócił uwagę, iż dzięki temu odżyła też sztuka realistyczna, co z kolei wpływa na inne dziedziny nowoczesnej kultury (literaturę, muzykę itd.). Następnie wystąpił artysta malarz Roman Rozental z referatem na temat roli malarza żydowskiego w sztuce współczesnej. Wspominał m.in. o znaczeniu Pisarra w sztuce Francji, Maxa Liebermana w Niemczech. Ponadto referent podzielił się ze zgromadzonymi refleksją, że im kulturalniejszy naród, tym ważniejsze miejsce zajmują w nim artyści. Zdaniem Rozentala wśród Żydów nie docenia się dzieł sztuki żydowskiej. Nawet inteligent żydowski wykazuje małe zainteresowanie sztukami plastycznymi. Trzeba dopiero rozbudzić odbiorców. Oba referaty zostały wysłuchane przez zgromadzonych w napięciu. Wyrażono życzenie, aby podobne wydarzenia kulturalne odbywały się częściej. Następnie nastąpiło losowanie nagrody dla członków sekcji miłośników sztuki żydowskiej. W lutym nagrodę tę stanowił obraz R. Rozentala. Szczęście uśmiechnęło się do Al. Finkelsztejna.

mb39

Na wstępie Artur Śliwiński zostaje przedstawiony jako znany historyk, były premier, który aktualnie zawiaduje Teatrami Miejskimi w stolicy. Rozmowa odbywa się w jego gabinecie w budynku Teatru Wielkiego [w Warszawie]. Urzędnik zgodził się odpowiedzieć na ogólne pytania. Uważa, że najważniejszym problemem dla teatrów jest sama twórczość. On sam sprawami wewnętrznymi, np. współpracy między aktorem a reżyserem, nie zajmuje się. Zdaniem Śliwińskiego u podstaw obecnego kryzysu teatru leży nie apatia społeczeństwa, ani wina artystów. Ostatnio z Teatrami Miejskimi współpracowali bardzo zdolni artyści. Jako przyczynę kryzysu podaje brak sztuk (zarówno polskich, jak i tłumaczonych) odpowiednich dla odbiorcy, który przeżył wojnę i dziesięciolecie powojenne. Nie ma w tym bezpośrednio niczyjej winy. Zastój dotknął nie tylko teatr, ale i inne dziedziny sztuki (np. literaturę). I nie chodzi tutaj o formę, lecz o treść. W teatrze w praktyce wyraża się to kłopotami z frekwencją. W konsekwencji dochody z biletów stanowią jedynie znikomą część budżetu teatrów miejskich. Miasto stara się wyrównywać straty, ale ostatnio liczba scen miejskich zmniejszyła się z 4 do 3. Upadł Teatr im. W. Bogusławskiego, w którym nawet „Nieboska komedia” [Z. Krasińskiego w reż. L. Schillera] nie przyniosła zysków kasowych. W Teatrach Miejskich priorytetem powinny być sztuki narodowe, autorów polskich. Udało się wprowadzić taki repertuar dramatyczny, ale już nie operowy. Na pytanie o to, jakie ma wyobrażenie o teatrze żydowskim, Artur Śliwiński odpowiada, że był kilka razy na przedstawieniach, ale niewiele może powiedzieć. Uważa, że u podstaw kryzysu w teatrze żydowskim leżą takie same przyczyny, jak w przypadku zastoju scen polskich. Żadnego przedstawienia teatru WIKT [Warszawskiego Żydowskiego Teatru Artystycznego] nie widział. Nie może oddać temu zespołowi budynku Teatru im. W. Bogusławskiego, ponieważ nie leży to w jego kompetencjach (nie jest to gmach miejski).

mb41

Obszerny artykuł poświęcony jest miejscu Wilhelma Feldmana [1868-1919] w literaturze polskiej oraz problemom, jakie napotkał na swej drodze ten krytyk pochodzenia żydowskiego zakochany w literaturze polskiej, a więc w pewnym sensie rozdarty między dwoma światami. We wstępie L. Finkelsztejn zaznacza, że jeszcze ok. 1915 nie można było sobie wyobrazić odrodzenia Polski bez W. Feldmana. Był on zaprzyjaźniony ze S. Wyspiańskim, S. Żeromskim, S. Przybyszewskim. (Rysunek przedstawiający W. Feldmana, autorstwa S. Wyspiańskiego, ilustruje tekst). W Berlinie w czasie I wojny światowej, cierpiąc głód i nędzę, optował za Polską, póki go nie usunięto jako "element szkodliwy". Gdy wrócił zmęczony i załamany, nie spotkał się z najmniejszymi przejawami uznania czy wdzięczności ze strony polskiej. Na łożu śmierci przyjął chrzest (autor artykułu powątpiewa, czy w pełnej świadomości), co z kolei wywołało niechęć ze strony Żydów. W rezultacie szybko o nim zapomniano, choć był postacią wybitną i nietuzinkową. Zdaniem Finkelsztejna pisarz wciąż zmagał się z innymi i z sobą samym, jego świadomość walczyła z podświadomością, a ukrywana żydowska przeszłość wchodziła w konflikt z publiczną polskością. Tragizm tej postaci wynikał z rozdarcia duchowego. Urodził się w Zbarażu, zapadłym galicyjskim sztetl. Wychował się w otoczeniu "sztrejmlowym" [chasydów noszących lisiury] w atmosferze "pokornego tańca wokół polskiego puryca" [dziedzica]. Oddychał powietrzem "klojzów" [bóżniczek chasydzkich], a od otoczenia nieżydowskiego oddzielała go nawet nieznajomość łacińskiego alfabetu. Ciągnęło go do świata "gojów", ale nie dla awansu cywilizacyjnego i kariery życiowej, lecz dla wartości wewnętrznych.

mb43

Do teatru WIKT zaangażowano na nowy sezon znaną śpiewaczkę Liubę Lewicką do roli tytułowej w przygotowywanej przez Zygmunta Turkowa nowej wielkiej inscenizacji dzieła Goldfadena "Szulamis". Lewicka pochodzi z Wilna. W rodzinnym mieście studiowała w konserwatorium. Potem kontynuowała kształcenie głosu w Konserwatorium w Wiedniu, które ukończyła z wyróżnieniem. Następnie z dużym powodzeniem występowała w operze wiedeńskiej, a gościnnie także w operze czechosłowackiej i budapeszteńskiej. W Polsce była znana z radia i z koncertów. Obok "Szulamis" Lewicka będzie też występowała w innych muzycznych spektaklach WIKTu. Przyciągnięcie śpiewaczki tej klasy do stabilnego teatru jidysz stanowi wielkie osiągnięcie.

mb45

List Żydowskiego Związku Pisarzy i Dziennikarzy w Warszawie do Thomasa Manna (przebywającego wtedy z wizytą w polskim mieście). Serdeczne pozdrowienia - w formie pisemnej, ponieważ organizatorzy pobytu niemieckiego pisarza w Warszawie nie dali literatom żydowskim możliwości przekazania pozdrowień ustnie. [Thomas Mann (1875 Lubeka-1955 Zurich) niemiecki prozaik i eseista, laureat literackiej nagrody Nobla w 1929 r., uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy niemieckich I połowy XX w.] List, a także wcześniejsze starania o udział w spotkaniu z Th. Mannem świadczą o chęci Związku Żydowskich Pisarzy i Dziennikarzy w Polsce uczestnictwa w "ogólnym" życiu literackim i kulturalnym. W liście pobrzmiewają tony ironii i goryczy, że im tego nie umożliwiono (i prawdopodobnie czują się z tego powodu zmarginalizowani).]

mb47

Egzamin do Związku Artystów Żydowskich w Polsce odbędzie się 14 IV w lokalu Związku, ul. Leszno 2. Wszyscy, którzy przedłożyli wypełnione ankiety, proszeni są o sprawdzenie w kancelarii, czy zostali dopuszczeni do egzaminu. Przystąpienie do egzaminu wymaga uiszczenia opłaty egzaminacyjnej.

mb49

Od członków Związku Artystów Żydowskich w Polsce, którzy miesiąc temu wyjechali do Afryki, przyszło pozdrowienie z Kapsztadu. Zostali zaangażowani na występy w Johannesburgu przez koncern teatralny African Theaters Limited. Do trupy należą członkowie Związku: (kobiety) Wiera Kaniewska, Zina Rapel, Ruth Rene, Cyla Rapel oraz (mężczyźni) Paul Brejtman, Mojsze Lipman, Maks Brin, Lejb Fridman, Dawid Bejgelman, Tefner.

mb51

Nie bacząc na liczne ostrzeżenia w prasie, wystawia się poszczególne numery z programu "Sambationu" bez zgody I. Nożyka. To jest już OSTATNIE ostrzeżenie dla wszystkich artystów, przedsiębiorców-antreprenerów i amatorów chcących skorzystać z tego repertuaru. Powinni najpierw podpisać umowę z autorem. W przeciwnym razie podejmowane będą stosowne środki. [Sambation był to teatrzyk "klejnkunst" (teatrzyk miniatur) założony w Wilnie w 1926 r., który po kilkunastu miesiącach przeniósł się do Warszawy. Występowali w nim jedynie zawodowi wykonawcy. Na czele zespołu stał aktor Icchak Nożyk (1889-?), będący autorem większości numerów.]

mb55

Do 15 II w wydziale wojskowym magistratu będą rozwieszone listy osób podlegających obowiązkowi poboru (rocznik 1904). Wszyscy zainteresowani mogą tam sprawdzić, czy nie zostali pominięci lub zgłosić poprawkę, jeśli w swoim nazwisku na liście znaleźli błąd. Od 15 II w urzędzie wojskowym przyjmowane będą prośby w sprawie zwolnienia od poboru. Kto chce skorzystać ze zwolnienia, powinien wnieść specjalną prośbę urzędową do referatu wojskowego przy komisariacie rządowym.

mb57

M. Broderson przyjedzie do Wilna na zaproszenie Kunstgezelszaft [Towarzystwa Artystycznego]. Jest to nie tylko jeden z najwybitniejszych reprezentantów młodej poezji żydowskiej, ale także wspaniały recytator, oczarowujący słuchaczy muzycznością swojej poezji. "Poezo-koncert" odbędzie się w Kunstgezelszaft. [Mojsze Broderson (1890 Moskwa - 1956 Warszawa) poeta jidysz, tłumacz poezji, malarz, rysownik, twórca teatralny. W czasie I wojny światowej przebywał w Moskwie i nawiązał kontakty z artystami rosyjskimi. W latach 1918-39 mieszkał w Łodzi. Był współzałożycielem almanachu i grupy literacko-artystycznej "Jung Jidysz" (1919). Jego pierwszy tomik poetycki- "Szwarce fliterlech" [Czarne błyskotki] wyszedł w 1913. Jego twórczość literacka i plastyczna mieściła się w nurcie ekspresjonistyczno-futurystycznym. W Wilnie był już znany, gdyż na początku 1918 r. przebywał tu i współpracował z Ludowym Komisarzem Oświaty Litwy i Białorusi. Jego poezję cechują eksperymenty brzmieniowe, słowne, neologizmy itp. Znany był z charyzmy i daru improwizacji.]

mb59

Nekrolog sygnowany hebrajską literą "mem" (מ), ilustrowany zdjęciem zmarłego. Michaił Arcybaszew [Михаи́л Петро́вич Арцыба́шев], znany reżyser i pisarz rosyjski, zmarł w Warszawie. Jego utwory (w tłumaczeniu) zdobyły popularność wśród czytelników żydowskich. W USA ukazały się następujące przekłady: "Sanin" [oryg. "Санин" z 1907], "Dos lecter sztrich" [oryg. " У последней черты" z 1912], "Milionen" [oryg. "Миллионы" z 1912], "Froj N.", "Di froj wos sztejt in mitn" [oryg. "Женщина, стоящая посреди" z 1912], "Dos lebn farn folk", "Di gefalene un di reter" oraz dramat "Ejferzucht"[oryg. "Ревность"]. Uznanie zdobył już na początku drogi twórczej - ok. 1900 i później. Jednak wielką sławę przyniosła mu powieść "Sanin" jako wyraz ogólnych nastrojów po Rewolucji Październikowej i wydarzeniach lat 1905-6. Powieść wzbudziła żywe dyskusje i zapewniła 30-letniemu wówczas autorowi miejsce obok wybitnych pisarzy rosyjskich (M. Gorkiego, L. Andriejewa i in.). Autor wyróżniał się darem obserwacji, umiejętnością budowania napięcia, tworzenia współczesnych typów ilustrujących aktualne problemy współczesności. Pokazywał charaktery ludzi walczących, aby wyplątać się z labiryntu życia. Towarzyszył nowoczesnemu Rosjaninowi w upadkach i dramatycznych próbach podniesienia się. Temat walki kobiety i mężczyzny oraz wyobcowania pojawiały się także w jego sztukach, które z sulcesem wystawiały teatry rosyjskie, a także jidysz. Autor nekrologu przypomina, że literat rosyjski urodził się w 1878 r. w Izjumie w guberni charkowskiej. Uczęszczał do gimnazjum i szkoły plastycznej w Charkowie. Aby kontynuować studia malarskie wyjechał do Petersburga, ale tam wciągnęła go literatura. Od 1923 r. mieszkał w Warszawie, gdzie współpracował z czasopismem "За Свободу!" oraz pisał opowiadania i dramaty. Zmarł na obczyźnie ("w galut", jak pisze autor nekrologu). Jego pogrzeb, na który przyszli tylko jego zwolennicy i przyjaciele, odzwierciedlał tragizm jego życia - samotnego człowieka na obczyźnie.